Economics for Business Decisions (Marathi Version)-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -I
1
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer Hee³eeYetle leÊJes
(BASIC PRINCIPLES IN BUSINESS
ECONOMICS)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒemleeJevee
1.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe&, cenÊJe Je J³eeHleer
1.2.1 DeLe&
1.2.2 J³eeJemeeef³ekeÀ De Le&Meem$ee®es cenÊJe
1.2.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer
1.3 DeYeeJe / ìb®eeF& DeeefCe keÀe³e&#eceles®es ognsjer leÊJe
1.4 Jee{erJe leÊJe / mebkeÀuHevee
1.5 meerceeble leÊJe
1.6 veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe
1.7 yeepeej DeLe&J³eJemLee DeeefCe De¢M³e nele
1.8 GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ
1.9 meejebMe
1.10 MeyokeÀesMe
1.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe& Je J³eeHleer mecepetve IesCes.
DeYeeJe DeeefCe keÀe³e&#eceles®³ee ognsjer leÊJee®e e DeY³eeme keÀjCes.
Jee{erJe leÊJe Je meerceeble leÊJe mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJee®ee DeY³eeme keÀjCes.
yeepeej DeLe&J³eJemLesleerue De¢M³e nele mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ DeY³eemeCes.munotes.in

Page 2

21.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
J³eeJeneefjkeÀ efpeJeveeceO³es SkeÀ GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, meb³eespekeÀ, efJe¬esÀlee F. meejK³ee
YetefcekesÀle JeeJejle Demeleevee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme Del³eble cenÊJee®ee þjlees. SkeÀ
GHeYeeskeÌlee cnCe tve keÀesCel³ee Jemlet mesJeeb®ee GHeYeesie I³eeJee? keÀesCel³ee Jemletmeeþer efkeÀleer efkebÀcele
ceespeeJeer? Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe JemletHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee ³eeb®ee Deboepe keÀmee yeebOeeJee F.
meeþer GHeYeeskeÌl³eeme J³eeJemeeef ³ekeÀ DeLe&Meem$e GHe³egkeÌle þjlees. GlHeeokeÀ cnCetve GÐeesieOebÐee®eer
GYeejCeer keÀjC³eeHeemetve les efJe¬eÀer J³eJemLee keÀMeeÒekeÀejs keÀjeJeer FleHe³e¥le®es ceeie&oMe&ve J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeJe©ve GlHeeokeÀeme efceUles. keÀesCe les GlHeeove I³eeJes? efkeÀleer ÒeceeCeele
I³eeJes? keÀmes I³eeJes? F. ÒeMve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves ceeieea ueeieleele. ÒeMeemeve
DeLeJee Meemeve DeLee&le mejkeÀejuee osKeerue meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeefJeDeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme HeÀe³eÐee®ee þjlees.
Òemlegle ÒekeÀjCeele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe ue#eele Ieslee J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$ee®eer mebkeÀuHevee, lemes®e J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeleerue DeYeeJe, keÀe³e&#ecelee, Jee{erJe Je
meerceeble leÊJe, yeepeej J³eJemLee Je yeepeej J³eJemLes®³ee meceleesueeceO³es De¢M³e nelee®eer YetefcekeÀe lemes®e
meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Jemlet®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer YetefcekeÀe DeMee DeveskeÀ cegÐeebJej
ÒekeÀeMe ìekeÀuee D eens.
1.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe&, cenÊJe Je J³eeHleer (MEANING
AND SCOPE OF BUSINESS ECONOMICS)
owvebefove J³eJeneefjkeÀ peerJeveeceO³es J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme Del³eble cenÊJee®ee
ceeveuee peelees. mHeOee&lcekeÀ peieec eO³es Deepe Òel³eskeÀ osMee®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es Del³eble peueo ieleerves
HeefjJele&ve nesleevee efometve ³esle Deensle. DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee GÐeesie J³eJemee³ee®eer GYeejCeer Deepe nesleevee
DeeHeCe Henelees³e. ³ee yeouel³ee DeeefLe&keÀ DeeefCe J³eeJe meeef³ekeÀ HeefjefmLeleer®es DeJeueeskeÀve keÀ©ve
DeLe&Meem$eeleerue efJeefJeOe efme×eble, leÊJes Je mebkeÀuHevee ³eeb®ee JeeHej J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e IesC³eemeeþer
keÀmee kesÀuee peeJee ³ee®es efJeJes®eve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀues p eeles. J³eJemee³e Je DeLe&Meem$e
³ee oesve MeyoeHeemetve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ne Meyo le³eej Peeuee Deens. J³eJemLeeHekeÀ
J³eJemee³eeleerue HeefjefmLeleer®es DeLe&Meem$ee®³ee mene³³eeves efJeMuesl³ee®eyeje syej leÊJeeb®ee JeeHej Òel³e#e J³eJenejele keÀefjle Demelees. cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeuee
`J³eJemLeeHeefkeÀ³e DeLe&Meem$e' (Managerial Economics) efkebÀJee `J³eJeneefjkeÀ DeLe&Meem$e'
(Applied Economics) Demesner cnCeleele.
1.2.1 DeLe& (Mean ing) :
efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe& JesieJesieUîee He×leerves meebefieleuee
Deens.
mHesvme Je efmeieueceve ³eeb®³ee celes, ’efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve efve³eespeveeuee ®eeuevee
osC³eemeeþer DeLe& Meem$eer³e efme×eble Je J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àleer ³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$e nes³e.“munotes.in

Page 3

3ce@keÀvesj Je cesefj³ece ³eeb®³ee celes, ’J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee efJeMuesDeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee®ee GHe³eesie keÀjCes cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e nes³e.“
According to Haynes, Mot e and Paul, “Managerial economics is
economics applied in decision making. It is a special branch of economics
bridging the gap between abstract theory and managerial practice. ”
Lees[keÌ³eele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àefleuee DeLe&Meem$eer³e efme×eble
Je leÊJes ³eeb®eer efouesueser pees[ nes³e.
1.2.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe (Importance of Business Economics)
J³eeJemeeef³ekeÀ D eLe&Meem$ee®es cenÊJe Heg{erueÒekeÀejs meebielee ³esF&ue.
1) mecem³ee efveJeejCee®es meeOeve :
J³eJemee³eeceO³es DeveskeÀ mecem³ee GÓJele Demeleele. DeMee efJeefJeOe mecem³eeb®es efveJeejCe keÀmes
keÀje³e®es ns J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeleerue meceeef Je<ì efme×ebleeceOetve mecepeues. J³eJemLeeHekeÀeuee
J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es meceeefJe<ì Demeuesu³ee efme×eblee®³ee DeY³eemeeCes DeeHeuee J³eJemee³e Heg{s
IesJetve peeC³eeme ceole nesles.
2) J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve :
J³eJemeeef³ekeÀ DeL e&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeuee lemes®e J³eJemeeef³ekeÀeme keÀesCeles GlHeeove
I³eeJesle? efkeÀleer ÒeceeCeele I³eeJes? l³eemeeþer keÀesCeleer GlHeeove He×leer JeeHejeJeer? GlHeeokeÀeves
DeeHeu³ee GlHeeovee®eer efkebÀcele efkeÀleer efveefM®ele keÀjeJeer? keÀes Cel³ee yeepeejHesþsceO³es GlHeeovee®eer efJe¬eÀer
keÀjeJeer ³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve keÀjles.
3) J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemLeeHeveeme ceole :
keÀesCel³eener J³eJemee³eeceO³es ³eMemJeer nesC³eemeeþer l³ee J³eJemee³ee®es meg$eye× J³eJemLeeHeve
keÀjCes DeeJ eM³ekeÀ Demeles. l³eemeeþer GÐeespekeÀe®³ee Debieer J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e DemeCes iejpes®es Deens.
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves GÐeespekeÀe®³ee Debieer J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e efJekeÀefmele nesJetve
GÐeesie -J³eJemee³ee®³ee efveì J³eJe mLeeHeve nesC³eeme ceole nesles.
4) Ke®e& ÒeeHleer mecevJe³eeme ceole :
GlHeeove Ke®e& DeeefCe GlHeeove efJe¬eÀerveblej nesCeejer ÒeeHleer ³eeJej veHeÀe DeJeuebyetve Demelees.
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀMe e efveefM®ele keÀjeJ³eele, ûeenkeÀeuee
DeekeÀefJ³eeJemeeef³ekeÀeuee Ke®e& -ÒeeHleer ceO³es mecevJe³e meeOetve veHeÀe efceUJelee ³eslees.
5) cebefome¢M³e HeefjefmLeleerle ceeie&oMe&keÀ :
meO³ee®³ee mHeOee&lcekeÀ yeepeej J³eJemLesceO³es leebef$ekeÀ yeoue, GHeYeeskeÌl³ee®³ee meJe³eer, He@ÀMeve
³eeleerue yeoue, keÀesjesvee meejKeer ceneceejer Je l³ee®ee J³eeJemeeef³ekeÀ peieleeJej nesCeeje vekeÀejelcekeÀ
HeefjCeece ³eecegUs DeLe&J³eJemLesceO³es cebefome¢M³e HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. yeskeÀejer, yesjespeieejer, ³eecegUs
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Ieì nesJetve ÒeYeeJeer ceeieCeerle ceesþîee ÒeceeCeeJej Ieì nesles. HeefjCeecele:
DeefleGlHeeoveemeejKeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesJetve GÐeespekeÀeuee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
DeMee HeefjefmLeleerletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ceeie&oMe&keÀ þjlees.munotes.in

Page 4

46) meeceeefpekeÀ Meem$e Je ceevemeMeem$e ³eeb®ee mecevJe³e :
meeceeefpekeÀ Meem$e Je ceevemeMeem$e ³eeb®ee Òel³e#e Je DeÒel³e#e mebyebOe J³eJemee³eeMeer keÀmee
Demelees ³ee®es %eeve J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeÜejs J³eJemLeeHekeÀeme efceUles.
7) efJeÊe J³eJemLeeHeveeme ceole :
keÀesCel³eener J³eJemee³eeceO³e s ³eMemJeer nesC³eemeeþer HewMee®ee ³eesi³e JeeHej nesCes DeeJeM³ekeÀ
Demelees. keÀ®®ee ceeue, leb$e%eeve, JesleveeJej nesCeeje Ke®e&, peeefnjeleeRJej keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e&
³eemeeþer ³eesi³e efJeÊeer³e J³eJemLeeHeve nesCes Del³eble iejpes®es Demeles. J ³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee
DeY³eemeeves J³eJemLeeHekeÀeme efJeefÊe³e J³eJemLeeHeveeme ceole nesles.
8) ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e :
J³eJemee³eeceOeerue keÀe³e&jle DemeCeejs ceeveJe mebmeeOevee®es ³eesi³e J³eJemLeeHeve GÐeespekeÀeuee
keÀjeJes ueeieles. ÞeefcekeÀebceOeerue iegCeJeÊee HeejKetve l³eeb®ee ³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es ³eesi³e JeeHej keÀmee
keÀjeJee, keÀeceÒeleer DemeCeejer l³eeb®eer efve<þe keÀMeer Je=×eRiele keÀjeJeer l³eemeeþer l³eebvee keÀM ee ÒekeÀejs
ceeie&oMe&ve keÀjeJes ³ee®eer ceeefnleer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves efceUles.
Lees[keÌ³eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeuee DeeHeuee
GÐeesie J³eJemee³e ³eMemJeerefjl³ee keÀmee Heg{s IesJetve pee Jee ³eemebyebOeer ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀjlees. lemes®e
J³eJemee³eeleerue mecem³eeb®³ee efveJeejCeemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeme ceeie& met®eefJelees.
1.2.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer (Scope of Business Economics) :
DeeHeu³ee GÐeesiee®es J³eJemLeeHeve keÀjleevee J³eJemLeeHekeÀeuee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes
ueeieles DeeefCe DeMee mecem³ee mees[Jetve GÐeesiee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®es DeeJneve l³eeuee HesueeJes ueeieles.
DeLee&le J³eJemee ³eele J³eJemLeeHekeÀeuee p³ee p³ee ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles l³eeb®³eeMeer mebyebefOele meJe&
DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee J³eeHleerceO³es ³eslees. J³eJemLeeHekeÀeuee
Yes[meeJeCeejs keÀener ÒeMve ns J³eJemee³e e®³ee Debleie&le IeìkeÀebMeer mebyebefOele Demeleele Je les
J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[tve efve³ebef$ele kesÀues peeJet MekeÀleele. HeCe keÀener mecem³ee ³ee GÐeesie yee¿e mJe©Hee®³ee
Demeleele. yeN³ee®e JesUe Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue ®e{, Gleej, efJeefvece³ e ojele nesCeejs yeoue,
HejefkeÀ³e Yeeb[Jeuee®³ee ÒeJeene®ee ÒeMve ³eebmeejK³ee yee¿e mecem³ee osKeerue J³eJemLeeHekeÀeuee Yes[meeJele
Demeleele. ³ee meJe& mecem³eeb®eer GkeÀue keÀe{C³ee®es keÀece J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves
nesles. J³ee Jemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele vescekeÀe keÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees lemes®e
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer vescekeÀer kegÀþHe³e¥le dns ³ee®es efJeJes®eve Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves
keÀjlee ³esF&ue.
1)ceeieCeer efJeM uesceeieCeer®³ee efJeMuespeeles. keÀesCel³ee Jemlet®es GlHeeove Iesleu³eeves ceeieCeer Jee{sue, ceeieCeerJej keÀesCekeÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee
HeefjCeece neslees, Jemlet®eer efkebÀcele Je Jemletb®eer ceeieCeer ³eele vescekeÀe keÀmee mebyebOe Deens, ceeieCeer®ee Deboepe,
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee DeMee efJeefJeOe yeeyeeR®ee DeY³eeme ceeieCeer®³ee efJeMuesJ³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee le kesÀuee peelees.munotes.in

Page 5

52) ceeieCeer Devegceeve (Demand Forecasting) :
YeefJe<³eele JemletmesJeeb®es GlHeeove efkeÀleer ÒeceeCeele Iesleues Heeefnpes ³ee®eer keÀuHevee ceeieCeer®³ee
HetJee&vegceeveeJe©ve ³esles. YeefJe<³eele I³eeJe³ee®es GlHeeove lemes®e ef kebÀcele OeesjCe keÀMee He×leer®es DemeeJes
³eemeeþer ceeieCeer®ee Devegceeve ceeieoMe&keÀ þjlees. DeLee&le ceeieCeer®³ee HetJee&vegceeveeefJeJ³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀuee peelees.
3) Ke®e& efJeMuesKe®e& efJeMuesJ³eJemLeeHekeÀeuee J³eJemee³eele efveCe&³e Iesleevee Ke®e&efJekeÀjeJee ueeielees. keÀejCe veHeÌ³ee® ³ee mebyebOe ne GlHeeove Ke®ee&meesyele pees[uee peelees. GlHeeove
Òeef¬eÀ³esceO³es Ke®e& kegÀþs Je keÀmee keÀjeJee ³eemebyebOeer®es meKeesue %eeve GlHeeokeÀeuee DemeeJes ueeieles. keÀejCe
GlHeeove Ke®e&efJekegÀMeuelesJej GÐeesiemebmLes®es DeefmlelJe DeJeuebyetve Demeles. DeLee&le DeMee Ke®e&efJemeefJemlej DeY³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
4) HegjJeþe efJeMuesJ³eeJemeeef³ekeÀ #es$eeceO³es DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje HegjJeþe efJeDeLe&Meem$ee®³ee DeY³eeme kesÀuee peelees. meeOeejCele: HegjJeþe HeÀueve, HegjJeþe He$ekeÀ, HegjJeþe Je¬eÀ,
lemes®e Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej ueJ eef®ekeÀles®ee nesCeeje HeefjCeece ³ee meJee¥®ee DeY³eeme HegjJeþe
efJeMuesDemee³euee nJes. HegjJeþe efJeMuesÒeMve GÓJeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. DeLee&le HegjJeþe efJeMueskesÀueer peeles.
5) cegu³eefJeJ³eJemee³eele cegu ³eefJeDeeefCe ceeieCeer ³eeb®ee Del³eble peJeU®ee mebyebOe Deens. ceneie JemletmesJeebHes#ee mJemle efkebÀceleerle opexoej
Jemlet ÒeeHle keÀjC³eeJej GHeYeeskeÌl³ee®³ee Yej Demelees. efMeJee³e v eHeÌ³ee®³ee mebyebOener Jemlet®eer efkebÀcele
DeeefCe JemletmesJeeb®eer efJe¬eÀer ³eeb®³eeMeer peemle Deens. J³eJemLeeHekeÀeme l³ee®es ®eebieues %eeve DemeeJes ueeieles.
cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, HetCe& mHeOee& F. yeepeej J³eJemLesle Je mletmesJeeb®³ee efkebÀceleer keÀMee
efveefM®ele nesleele ³ee®es %eeve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves nesles keÀejCe efkebÀcele efJeOeesjCee®ee DeY³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
6) GlHeeove efme×eble (Produ ction Theory) :
GlHeeove efme×ebleeuee®e GÐeesiemebmLes®es efme×eble Demes cnCeleele. ³eeceO³es efJeefJeOe GlHeeove
IeìkeÀeleerue mebyebOe, Deeoeves DeeefCe Òeoeves ³eebleerue mebyebOe, Yeeb[Jeue Je Þece ÒeceeCe, He³ee&Hle GlHeeove
ÒeceeCe F. IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es keÀjC³eele ³esCeeN³ee
GlHeeove mebyebOeer®³ee efJeMues³esles.munotes.in

Page 6

67) veHeÌ³ee®es J³eJemLeeHeve (Profit Manag ement)
cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne Òel³eskeÀ GlHeeove mebmLes®ee cenÊJee®ee GÎsMe Demelees. cee$e
veHeÌ³ee®³ee J³eJemLeeHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele. keÀejCe veHeÌ³ee®ee mebyebOe ne ÒeeHleeryejesyej Demelees.
mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle cenÊ ece ÒeeHleer keÀMeer nesF&ue lemes®e DeeHeu³ee GlHeeoveeuee ûeenkeÀ keÀmee
efmJekeÀejsue ³ee®es %eeve GlHeeokeÀeuee DemeeJes ueeieles. veHeÌ³ee®es efve³eespeve Je veHeÌ³ee®es J³eJemLeeHeve keÀmes
keÀje³e®es ³ee®es efJeJes®eve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eel ee f o u e sp e e l e s .
8) meeOevemeecegûeer®es JeeìHe (Resource Allocation) :
J³eJemLeeHekeÀeuee meeOevemeecegûeer®es keÀe³e&#ece JeeìHe keÀefjle Demeleevee meeOevemeecegûeer®³ee
JeeìHee®³ee ÒeMveeuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. meeOeejCele: Yetceer, Þece, Yeeb[J eue, keÀ®®ee ceeue F. ®ee
meceeJesMe GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee meeOevemeecegûeerle neslees. yeN³ee®e JesUe otefce&U DeeefCe
DeuHe Demeuesu³ee meeOeveeb®ee GlHeeokeÀeuee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve I³eeJee ueeielees. meeOevemeecegûeer®³ee
JeeìHee® ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer Deeoeve -Òeoeve efJeMuesefJeMuesJ³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
9) Yeeb[J eue-iegbleJeCetkeÀ efJeMuesYeeb[Jeuee®³ee GHeueyOelesJej GÐeesieOebÐee®es DeekeÀejceeve DeJeuebyetve Demeles, Yeeb[Jeue
GYeejCeer®es ceeie&, Yeeb[Jeuee®es keÀe³e&#ece JeeìHe Je J³eJemLeeHeve, iegbleJeCetkeÀ ÒekeÀuH ee®eer efveJe[ keÀjCes,
Yeeb[Jeuee®³ee ueeYe#eceles®es cetu³eceeHeve keÀjCes, Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀ F. yeeyele®ee DeY³eeme Yeeb[Jeue
iegbleJeCetkeÀ efme×ebleeceO³es Demelees Je ³ee yeeyeeR®ee DeY³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀuee peelee s.
10) peeefnjele (Advertising) :
peeefnjele ns DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle DeeHeues GlHeeove Flej GlHeeoveeHes#ee keÀmes Þes<þ
Deens ns HeìJetve osC³ee®es cenÊJee®es Meñe Deens. HeCe keÀesCel³ee Jemlet®eer peeefnjele keÀjeJeer, keÀMeer
keÀjeJeer, p eeefnjeleer®ee Jemlet®³ee ceeieCeer DeeefCe GÐeesiemebmLesJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ³ee meJe& yeeyeeR®ee
efJe®eej J³eJemLeeHekeÀeuee keÀjeJee ueeielees. peeefnjele Ke®e& ne efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve
efve³eespevee®ee SkeÀ Yeeie Demelee s. ³ee meJe& yeeyeeR®es %eeve J³eJemLeeHekeÀeuee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeÜejs
efceUC³eeme ceole nesles. keÀejCe DeMee meJe& yeeyeeR®ee DeY³eeme J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ Yeeie
Deens.
11) OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelesyeeyele efJeMues< eCe (Risk and Uncertainty
Analysis) :
GÐeesie Je J³eJemee³eele GÓJeCeeN³ee OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelescegUs J³eJemLeeHekeÀeuee
J³eJemee³eele efveCe&³e Iesleevee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ³ee OeeskeÌ³ee®es Je DeefveefM®eleles®es
J³eJemLeeHeve mebyebefOe®es %eeve J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[s DemeeJes ueeieles. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e
J³eJemLeeHekeÀeuee ³eemebyebOeer efve³eespeveelcekeÀ %eeve HegjJeles.munotes.in

Page 7

71.3 DeYeeJe / ìb®eeF& DeeefCe keÀe³e&#eceles®es ognsjer leÊJe (TWIN
PRINCIPLES O F SCARCITY AND EFFICIENCY)
DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve DeYeeJe / ìb®eeF& / ce³ee&efole meeOeve DeeefCe
keÀe³e&#ecelee ³eeb®ee HejmHej mebyebOe DeY³eemeCes Del³eble iejpes®es Deens. ce³ee&efole mebmeeOevee®ee (Yetceer,
Þece, Yeeb[Jeue , meb³eespekeÀ, vewmeefie&keÀ mebmeeOeves Fl³eeoer) ceeveJee®³ee Dece³ee&o iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer
keÀe³e&#ecelesves keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens ns ³ee lelJeevegmeej meebefieleues peeles.
Jejerue leÊJe mecepetve IesC³ eemeeþer DeYeeJe / ìb®eeF&, mebkeÀuHevee DeY³eemeCes iejpes®es Deens.
ceeieCeer®³ee ceeveeves mebmeeOeveeb®ee legìJe[e DemeCes cnCepes DeYeeJe DeLeJee ìb®eeF& nes³e. meeOeejCele:
GlHeeovee®eer ®eej ÒecegKe meeOeves ceeveueer peeleele. l³eele Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee ³ee GlHeeove meeOeveebefMeJee³e HetCe& nesle veener. Demes Demeues lejer
³eeHewkeÀer keÀesCelee®e IeìkeÀ Dece³ee&o mJeªHeele GHeueyOe vemelees. keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee osMe D emeuee
lejerner l³ee osMeele GHeueyOe Demeuesueer mebmeeoves osKeerue ceeieCeer®³ee ceeveeves ce³ee&oerle®e Demeleele.
DeLee&le mebmeeOeves, JemletmesJee ³eeb®³ee ceeieCeer®³ee ceeveeves l³eeb®ee HegjJeþe pesJne ce³ee&efole efkebÀJee DeHetje
Demelees lesJn e l³ee mebmeeOevee®ee legìJe[e DeLeJee ìb®eeF& efvecee&Ce nesles. meeOeejCele: mebmeeOeveeb®³ee
DeYeeJee®eer Keeueerue ÒecegKe keÀejCes meebefieleueer peeleele.
1) mebmeeOevee®es DekeÀe³e&#ece / ®etkeÀer®es JeeìHe.
2) mebmeeOeveeb®³ee yeeyeleerle Jew³ee qkeÌlekeÀ mJeeLe&.
3) mebmeeOeveeb®³ee ceeieCeer HegjJeþîeele Demeceleesue.
4) mebmeeOeveeb®³ee Dece³ee&o / ®etkeÀer®ee JeeHej.
5) mebmeeOeveeb®es DeJ³eJemLeeHeve
6) mebmeeOeveeb®eer DeefleefjkeÌle ceeieCeer Fl³eeoer.
keÀe³e&#ecelee leÊJeevegmeej mec eepeele pes IeìkeÀ ce³ee&efole mJeªHeele GHeueyOe Deensle. l³eeb®ee
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ DeLeJee keÀe³e&#ecelesves
JeeHej keÀjCes iejpes®es Deens. keÀe³e&#ecelee leÊJeevegmeej mebmeeOeveeb ®ee JeeìHe Ke®e& ne mebmeeOeveebHeemetve
efceUCeeN³ee ueeYee®³ee mece ÒeceeCeele DemeeJee. DeLee&le®e keÀe³e&#ece GlHeeove ne osKeerue keÀe³e&#eceles®ee
cenÊJee®ee Yeeie ceeveuee peelees. keÀceerle keÀceer Ke®ee&ceO³es peemleerle peemle meceeOeeve efceUJet ve osCeeN³ee
Jemletb®es GlHeeove keÀjCes ne osKeerue keÀe³e&#eceles®ee cenÊJee®ee GÎsMe Demelees.
Goe. keÀceerle keÀceer ÞeefcekeÀ JeeHe©ve keÀe³e&#ece cees ìejiee[er®es efvecee&Ce keÀjCes. GlHeeoveeleerue
keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej keÀjleevee ueeskeÀeb® ³ee iejpee, DeeJe[ -efveJe[ ³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve GHeueyOe
meeOeveeb®ee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve GlHeeove Iesleuee peelees. l³eecegUs DeefleGlHeeovee®eer mecem³ee
megìC³eeme ceole nesles. GlHeeoveeleerue keÀe³e&#ecelee ue#eele IesJetve GlHeeokeÀ mejemejer Ke®ee&®³ee
v³etvelece efyebot®³ee efþkeÀeCeer GlHeeove IesCes Hemeble keÀjlees. GlHeeokeÀ DeeHeu³eekeÀ[s GHeueyOe Demeuesu³ee
GlHeeovee®³ee meeOevee®³ee mene³³eeves keÀe³e&#ece GlHeeove Iesleevee meerceeble ÒeeHleer ner meerceeble Ke®ee&®³ee
yejesyej jenCe eN³ee efmLeleerle GlHeeove Ieslees. keÀejCe pesLes MR = MC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles
l³ee efþkeÀeCeer GlHeeokeÀeuee cenÊece veHeÀe ÒeeHle neslees. efMeJee³e ³eeveblej GlHeeove IesCes leesìîee®es þjles.munotes.in

Page 8

8GlHeeove IeìkeÀeb®ee keÀe³e&#ece JeeHej keÀ©v e GlHeeokeÀ ³ee efmLeleerle peemleerle peemle veHeÀe ÒeeHle
keÀjlees.
MesJeìer DeYeeJe Je keÀe³e&#ecelee ³eeb®³ee ognsjer lelJeevegmeej DeeHeCeeme ns mecepeles keÀer
GlHeeovee®es IeìkeÀ, mebmeeOeves F. ce³ee&efole ÒeceeCeele GHeueyOe Deensle. lesJne ³ee ce³ee&efole meeOeveeb®³ee
mene³³eeves He³ee&Hle meceeOeeve DeLeJee meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer efmLeleer meeO³e keÀje³e®eer
Demesue lej DeMee ìb®eeF& Demeuesu³ee meeOeveeb®ee keÀe³e&#ecelesves JeeHej keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens.
1.4 Jee{erJe leÊJe / mebkeÀuHevee (INCREMENDAL PRINCIPLE)
Jee{erJe lelJe mebkeÀuHevesvegmeej Ke®e& DeeefCe ÒeeHleer®³ee Deboepeeyeeyele®es efveCe&³e Iesleues peeleele.
Jee{erJe lelJe ner mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ efme×ebleeleerue meerceeble Ke®e& DeeefC ee f m e c e e b l eÒ e e H l e e r³ e e b ® ³ e e M e e r
mebyebefOele Deens. ³ee mebkeÀuHevesvegmeej iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee, Jemlet®es GlHeeove Iesleevee, GlHeeove
He×leeryeeyele efveCe&³e Iesle Demeleevee Òel³eskeÀ efJeJeskeÀMeerue J³ekeÌleer efJe®eej keÀjle Demelees. keÀej Ce SketÀCe
Ke®e& DeeefCe SketÀCe ÒeeHleerle DeMee JesUer yeoue nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Lees[keÌ³eele GlHeeove efJeefveCe&³e Iesles Demeleevee Ke®e& Je ÒeeHleerceO³es yeoue nesC³ee®eer peer MekeÌ³elee Demeles l³ee®ee DeY³eeme Jee{erJe
lelJe mebkeÀuHevesle kesÀuee peelees.
Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevesle oesve ÒecegKe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
1) Jee{erJe Ke®e&
2) Jee{erJe ÒeeHleer
GÐeesieOebÐeele yeN³ee®e JesUe JesieJesieUs efveCe&³e Iesleues peeleele. GÐeesiemebmLesleerue ns efv eCe&³e
veHeÀe DeefOekeÀlece keÀmee keÀjlee ³esF&ue ³eemeeþer Iesleues peeleele. Demes efveCe&³e Iesleu³eeveblej keÀener JesUe
Ke®ee&le Jee{ lej keÀOeer Ieì nesles. yeN³ee®e JesUe DeMee efveCe&³eecegUs SketÀCe ÒeeHleerle Jee{ efkebÀJee Ieì nesles.
efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue SKeeÐee efveCe&³eecegUs Peeuesu³ee SketÀCe Ke®ee&leerue yeoueeme Jee{erJe Ke®e& Demes
cnCeleele, lej efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue SKeeÐee efveCe&³eecegUs Peeuesu³ee SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeme Jee{erJe
ÒeeHleer Demes mebyeesOeues peeles . meenefpekeÀ®e efveCe&³e ÒeCeeueer ner veHeÌ³eemeeþer Demeu³eecegUs ³ee leÊJeevegmeej
Het{erue yeeyeer efveOee&efjle nesleele.
1) ÒeeHleerceO³es Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Jee{ nesCes.
2) keÀener IeìkeÀeb®³ee Ke®ee&ceO³es Flej IeìkeÀeb®³ee leguevesle Ieì k eÀjCes.
3) keÀener Jemletb®eer ÒeeHleer ner Flej Jemletb®³ee legueCesves Jee{t MekeÀles.
4) SketÀCe ÒeeHleerle SketÀCe Ke®ee&®³ee ceeveeves Jee{ nesT MekeÀles.
Demes Demeues lejer Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevesle Keeueerue ce³ee&oe He[leele.
1) GÐeesiem ebmLes®³ee Jele&veele meelel³eeves yeoue nesle Demeu³eeves ner mebkeÀuHevee Òel³eskeÀ JesUer
keÀe³ee&efvJele keÀjleevee mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo efceUsue®e Demes veener.
2) DeefleefjkeÌle #ecelee efJe®eejele IesTve®e ner mebkeÀuHevee keÀe³ee&efvJele keÀj lee ³esles.
3) DeuHe keÀeueeJeOeermeeþer®e Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevee Deelcemeele DeeCeueer peeles.munotes.in

Page 9

91.5 meerceeble leÊJe (MARGINAL PRINCIPLE)
meerceeble leÊJe efme×eblee®eer ceeb[Ceer keÀWefye´pe DeLe&Meem$e%e DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer kesÀueer.
l³eeb®³ee celes, GlHeeokeÀeves Iesleuesueer GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee lesJne®e meJeexÊece DeLeJee ve HeÀeoMe&keÀ Demesue
pesJne GlHeeoveemeeþer Deeuesuee meerceeble Ke®e& ne GlHeeovee®³ee meerceeble ÒeeHleerHes#ee keÀceer Demesue.
meerceeble efJeMuesceespeC³eeme ceole nesles. meerceeble lelJe mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjleevee oesve mebkeÀuHevee efJe®eejele I³eeJee
ueeieleele.
1) meerceeble ÒeeHleer (Marginal R evenue)
2) meerceeble Ke®e& (Marginal Cost)
meerceeble leÊJe mebkeÀuHevesvegmeej GlHeeokeÀ GlHeeove Hes{er®³ee SketÀve GlHeeoveeJejleer Peeuesu³ee
Ke®e& lemes®e SketÀCe efJe¬eÀercegUs efceUeuesueer ÒeeHleer ³eeJej ue#e ve oslee Òel³eskeÀ peemleer®³ee ve ieemeeþer®ee
Ke®e& lemes®e Òel³eskeÀ peemleer®³ee veiee®³ee efJe¬eÀercegUs ÒeeHleerle He[uesueer Yej ³ee yeeyeeRJej ue#e oslees.
’meerceeble ÒeeHleer cnCepes SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eecegUs SketÀCe ÒeeHleerle He[uesueer Yej nes³e
efkebÀJee MesJeì ®³ee veiee®³ee efJe¬eÀerHeemetve Peeuesueer ÒeeHleer cnCepes meerceeble ÒeeHleer nes³e.“
met$eªHeeves,nn n - 1MR TR TRefkebÀJeeTRMR =QcnCepes®e efJe¬eÀerleerue yeouee®es SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeMeer DemeCeejs ie gCeesÊej nes³e.
’meerceeble Ke®e& cnCepes MesJeì®ee veie yeveefJeC³eemeeþer Deeuesuee Ke®e& nes³e efkebÀJee SkeÀ
peemleer®ee veie yeveefJeu³eecegUs SketÀCe Ke®ee&le peer Jee{ nesles leer Jee{ cnCepes®e meerceeble Ke®e& nes³e.
Lees[keÌ³eele veJeerve veie e®³ee GlHeeoveemeeþer keÀjeJee ueeieCeeje peemleer®ee Ke®e& cnCepes meerceeble Ke®e&
nes³e.“
met$eªHeeves,nn n - 1MC TC TCefkebÀJeeTCMC =QDeLee&le GlHeeoveele Peeuesu³ee yeoueecegUs GlHeeove Hes{er®³ee SketÀCe Ke®ee& leerue yeouee®es
GlHeeove yeoueeMeer DemeCeejs iegCeesÊej cnCepes meerceeble Ke®e& nes³e.munotes.in

Page 10

101.6 veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe (PROFIT MAXIMISATION
PRINCIPLE)
keÀesCeleener GlHeeokeÀ pesJne DeeHeu³ee Hes{erceO³es DeLeJee GÐeesiemebmLesceO³es GlHeeovee® eer
Òeef¬eÀ³ee meg© keÀjlees lesJne l³ee®³ee ÒecegKe GÎsMe peemleerle peemle veHeÀe mebHeeove keÀjCes ne Demelees.
l³eemeeþer lees GlHeeove Òeef¬eÀ³es®es GÊeceefjl³ee J³eJemLeeHeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Demes Demeues lejer
GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es GlHeeoveemeeþer ³esCeeje Ke®e& Je GlHeeovee®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej nesCeejer ÒeeHleer
³eeoesneWJej GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es GlHeeokeÀeuee veHeÀe nesF&ue. Deiej GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee
ueeiesue ³ee®eer keÀuHevee ³esles. DeLee&le®e GlHee ove Ke®ee&Hes#ee pej GlHeeovee®eer ÒeeHleer keÀceer Demesue lej
GlHeeokeÀeuee leesìe neslees. ³eeGueì GlHeeove Ke®ee&Hes#ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej ÒeeHleer
DeefOekeÀ nesle Demeu³eeme GlHeeokeÀeme veHeÀe ÒeeHle neslees.
Demes Demeues leje r veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee DeeHeCeeme
GlHeeovee®ee meerceeble Ke®e& (MC) Je meerceeble ÒeeHleer (MR) efJe®eejele I³eeJee ueeielees. SketÀCe
GlHeeoveeceO³es SkeÀ peemleer®ee veie efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ³esCeeje Ke®e& cn Cepes meerceeble Ke®e& nes³e. lej
SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eeveblej SketÀCe ÒeeHleerle peer Yej He[les l³eeme meerceeble ÒeeHleer Demes cnCeleele.
pesJne MR > MCDeMeer efmLeleer Demeles lesJne GlHeeokeÀeme veHeÀe neslees lej MR < MCDeMeer
efmLeleer Demeu³eeme GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es p³ee
efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer (MR) ner meerceeble Ke®ee&®³ee (MC) ®³ee yejesyej Demeles. (MR = MC)
®³ee efþkeÀeCeer meceleesue ÒemLeeefHele nesTve cenÊece veH eÌ³ee®eer efmLeleer efvecee&Ce nesles. GlHeeovee®³ee ³ee
DeJemLesle GlHeeovee®eer meJeexÊece DeJemLee cnìues peeles. cekeÌlesoejer yeepeej, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&,
HetCe& mHeOee& F. meejK³ee meJe&®e yeepeej J³eJemLesceO³es MR = MC ner efmLeleer veHe Àe cenÊeceerkeÀjCee®eer
efmLeleer ceeveueer peeles.
³ee Jemlet®es GlHeeove IesCeeN³ee GlHeeove Hes{er®³ee Ke®e& ÒeeHleer®³ee efmLeleerJe©ve DeeHeCeeme
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®eer efmLeleer oMe&efJelee ³esF&ue.
le¬eÀe ¬eÀ. 1
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ( `ceO³es)
‘x’Jemlet®es
veie
(Q)SketÀCe
ÒeeHleer
(TR)SketÀCe
Ke®e&
(TC)veHeÀe
(TR-TC)meerceeble
ÒeeHleer
(MR)meerceeble
Ke®e&
(MC)veHeÌ³eeleerue
yeoue
(MR -MC)
0 0 20 -20 -- -- --
1 40 30 10 40 10 10
2 80 48 32 40 18 22
3 120 72 48 40 24 16
4 160 110 50 40 38 02
5 200 150 50 40 40 0
6 240 200 40 40 50 -10munotes.in

Page 11

11Jejerue lekeÌl³eeceO³es ‘x’Jemlet®es GlHeeove IesCeeN³ee GÐeesiemebmLes®³ee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe
efmLeleer®es GoenjCee®³ee mene³³eeves mHe<ìerkeÀjCe efoues Deens. lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes meg©Jeeleeruee
Metv³e GlHeeove Demeleeveener GÐeesie mebmLesuee efmLej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. 20 `SJe{e Ke®e&
Demeleevee veHeÀe -20 Demeu³ee®es mecepeles. Gl Heeove Òeef¬eÀ³ee meg© Peeu³eeveblej xJemlet®es GlHeeove
pemepemes Jee{le peeles lemelemee SketÀCe Ke®e& Je SketÀCe ÒeeHleerceO³es Jee{ nesle Demeu³ee®es lekeÌl³eeJe©ve
mecepeles. xJemlet®es oesve veieeb®es GlHeeove IesC³eemeeþer 48 `SJe{e Ke®e& ³eslees lej l³ee oesve veieeb®eer
efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej GlHeeokeÀeuee 80 `®eer ÒeeHleer nesles. DeLee&le ³ee efþkeÀeCeer TR-TC®ee efJe®eej
kesÀu³eeme GlHeeokeÀeme 32 `veHeÀe efceUlees. xJemlet®es Hee®e veie GlHeeefole kesÀu³eeveblej GlHeeokeÀeuee
50`SJe{e veHeÀe ÒeeHle neslees. Demes Demeues lejer ³eeveblej GlHeeove Iesleu³eeme GlHeeokeÀeuee leesìe
menve keÀjeJee ueeielees. DeLee&le GlHeeovee®eer cee$ee keÀesCel³ee efþkeÀeCeer cenÊece veHeÀe efceUJetve osF&ue ns
HeneC³eemeeþer DeeHeCeeme meerceeble Ke®e& Je meerceeble ÒeeHleer ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. SkeÀ peemleer®ee
veie le³eej keÀjC³eemeeþer efkeÀleer Ke®e& Deeuee Je SkeÀ peemleer®ee veie efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej efkeÀleer ÒeeHleer
Peeueer ³eeJe©ve DeeHeCeeme GlHeeokeÀeme nesCeeN³ee veHeÀe lee sìîee®eer keÀuHevee ³esles. xJemlet®³ee 1
veieeveblej SkeÀ peemleer®ee veie le³eej keÀjC³eemeeþer GlHeeokeÀeuee 18 `SJe{e meerceeble Ke®e& ³eslees. lej
SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eeveblej GlHeeokeÀeme 40 `meerceeble ÒeeHleer nesles. cnCepes®e GlHeeoke Àeme
MC-MRDemee efJe®eej kesÀu³eeme 22 `veHeÀe ÒeeHle neslees. ³eeGueì 6 J³ee veiee®³ee GlHeeovee®ee
efJe®eej kesÀu³eeme mecepeles keÀer xJemlet®³ee 6 J³ee veieemeeþer meerceeble Ke®e& 50 `SJe{e ³eslees.
l³ee®eJesUer MesJeì®³ee veiee®³ee efJe¬eÀerHeeme tve 40 `SJe{er meerceeble ÒeeHleer nesles. cnCepes®e GlHeeokeÀeme
10`SJe{e leesìe MesJeì®³ee veiee®³ee GlHeeoveeves menve keÀjeJee ueeielees. Deelee DeeHeCe pesJne ‘x’
Jemlet®³ee 5 J³ee veiee®³ee GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjlees lesJne mecepeles keÀer 5 J³e ev e i e e ® ³ e eG l H e e o v e e ® e e
meerceeble Ke®e& Je meerceeble ÒeeHleer ner meceeve Deens. DeLee&le MR = MC DeMeer efmLeleer xJemlet®³ee
Hee®eJ³ee veiee®³ee GlHeeovee®³ee JesUer efometve ³esles. ³esLes GlHeeokeÀeuee nesCeeje veHeÀe pejer Metv³e Demeuee
lejerner GlHeeove Òeef¬eÀ³esleerue veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®eer DeJemLee ceeveueer peeles. keÀejCe ³eeveblej pej
GlHeeokeÀeves peemleer®ee veie efvecee&ve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee lej GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee
ueeielees.
1.7 yeepeej DeLe&J³eJemLee Dee efCe De¢M³e nele (MARKET ECONOMY
AND INVISIBLE HAND)
De¢M³e nele (Invisible Hand )nermebkeÀuHevee cegkeÌle Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®³ee
meboYee&le meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%e, DeLe&Meem$ee®ee pevekeÀ cnCetve mebyeesOeu³ee peeCeeN³ee De@[ce
efmceLe ³ee DeLe&Meem$e%eeveer l³eeb®³ee 1776 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee “An Inquiry into the
Nature and Causes of Wealth of Nations” ³ee ûebLeele ceeb[ueer. l³eeb®³ee celes,
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle, mJe³eb®eefuele keÀe³e&He×leercegUs mejkeÀej®³ee nmle#esHee®eer iejpe vemeles.
l³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLesleerue J³ekeÌleeriele iejpe vemeles. l³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLesleerue J³ekeÌleeriele
DeeefLe&keÀ J³eJenejele De¢M³e MekeÌleer®³ee ÒeYeeJeecegUs ceeveJeer meceepee®es nerle, DeeHeesDeeHe meeO eues peeles.
De@[ce efmceLe cnCeleele keÀer, Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle ner mJenerleeves Òesefjle Demeles, Deecner mJenerleeletve
meceepenerle DeeHeesDeeHe nesle Demelees. lesJne Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle mejkeÀejves J³eeqkeÌle®³ee
Keepeieer DeeefLe&keÀ J ³eJenejele keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer {JeUe{JeU keÀ© ve³es. lemes kesÀu³eeme®e
meceepee®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[tve ³esF&ue.munotes.in

Page 12

12efceÞe yeepeej DeLe&J³eJemLes®eer De¢M³e nelee®³ee MekeÌleerves GHeYeeskeÌles Je GlHeeokeÀ ³eeb®³ee
ceeieCeer Je HegjJeþîee le menpe mecee³eespeve Ie[tve meblegueve ÒemLeeefHele nesles Je DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e&
®eebieu³ee ÒekeÀejs ®eeueles. yeepeej DeLe&J³eJemLesle GlHeeove Je GHeYeesie ³ee mebyebOeer®es efveCe&³e GlHeeokeÀ Je
GHeYeeskeÌles ³eebvee ÐeeJes ueeieleele. keÀesCe les GlHeeove Iesleues Heeefnpes, keÀesþs Iesleues Heeefnpes, GlHeeove
efkeÀleer ÒeceeCeele Iesleues Heeefnpes, GlHeeovee®eer efkebÀcele keÀMeer Je efkeÀleer efveefM®ele kesÀueer Heeefnpes ³ee mebyebOeer
GlHeeokeÀ efJe®eej keÀjle Demelees. GlHeeove Òeef¬eÀ³ esletve cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes. ne GlHeeokeÀe®ee
cenÊJee®ee GÎsMe Demeu³eeves Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ l³eeuee efJeefJeOe efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. GlHeeove
Òeef¬eÀ³esceO³es Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue ³ee IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀ©ve Deveg¬eÀces K eb[, Jesleve, J³eepe DeMee
mJeªHeele ceesyeouee osTve GlHeeokeÀ, efMeuuekeÀ jeefnuesuee veHeÀe cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
GlHeeokeÀeÒeceeCes®e GHeYeeskeÌleener DeeHeu³eepeJeU DemeCeeN³ee GlHeVee®³ee mene³³eeves cenÊece
meceeOeeve efceUefJeC³e e®ee Òe³elve keÀjlees. keÀesCel³ee Jemletb®ee GHeYeesie I³eeJee, efkeÀleer ÒeceeCeele I³eeJee,
Jemletb®³ee efkebÀceleer efkeÀleer efou³ee Heeefnpesle pesCeskeÀ©ve GHeYeesie Iesleuesu³ee JemletHeemetve cenÊece meceeOeeve
efceUsue ³eemeejKes efveCe&³e Del³eb le keÀeUpeerHetJe&keÀ GHeYeeskeÌlee Iesle Demelees.
GHeYeeskeÌles lemes®e GlHeeokeÀ ³eeb®³eeceeHe&Àle ceeieCeer Je HegjJeþe ³eele DeLe&J³eJemLesle mecee³eespeve
meeOeues peeCes Del³eble iejpes®es Demeles. keÀejCe pej ceeieCeerHes#ee HegjJeþe DeefOekeÀ P eeuee lej YeeJeIeì
nesTve GlHeeokeÀebvee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. lemes®e DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme Jesie ceboeJelees.
³eeTueì ceeieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demeu³eeme JemletmesJeeb®ee legìJe[e efvecee&Ce nesTve YeeJeJee{ me¢M³e
HeefjefmLelee r efvecee&Ce nesles. YeeJeJee{er®es DeveskeÀ ogDemeues lejer De@[ce efmceLe lemes®e meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes, YeeJeJee{ DeLeJee YeeJeIeìer®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer lejer DeL e&J³eJemLesleerue DeMeer efmLeleer ner leelHegjl³ee mJeªHee®eer Demeles,
keÀejCe De¢M³e nelee®³ee mekeÌleerves ceeieCeer Je HegjJeþîeele meceleesue ÒemLeeefHele nesTve DeLe&J³eJemLes®es
keÀe³e& megjUerle ®eeueles.
DeLe&J³eJemLesleerue ceeieCeer Je HegjJ eþe De¢M³e nelee®³ee MekeÌleerves mecee³eesefpele kesÀuee peelees.
l³eecegUs DeefleGlHeeove efkebÀJee DeuHe GlHeeove DeMeer efmLeleer efoIe&keÀeU efìkeÀle veener. keÀejCe GlHeeokeÀ
DeMee®e Jemletb®eer efveefce&leer keÀjleele keÀer, p³ee JemletmesJeebvee GH eYeeskeÌl³eebkeÀ[tve ceeieCeer Demeles. lemes®e
GHeYeeskeÌles l³ee®e JemletmesJeeb®ee GHeYeesie Iesleele keÀer, p³ee JemletmesJee yeepeej DeLe&J³eJemLesle
GlHeeokeÀebceeHe&Àle GlHeeefole kesÀu³ee peeleele. DeefleGlHeeove efkebÀJee DeefleefjkeÌle ceeieCeer® eer efmLeleer
efvecee&Ce Peeu³eeme efkebÀcele OeesjCeeleerue yeouee®³ee mene³³eeves ner efmLeleer mecee³eesefpele kesÀueer peeles.
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Jeefjue efJeMues³esF&ue.munotes.in

Page 13

13
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1 .1
Jejerue Deeke=Àleerle DDne ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demetve SSne yeepeejeleerue HegjJeþe Je¬eÀ Deens.
Deeke=ÀleerceO³es ‘E’³ee efyebotle yeepeejeleerue ceeieCeer Je HegjJeþîee®ee meceleesue oMe&efJeuee Deens.
yeepeejeceO³es pesJne Jemletme sJeeb®ee HegjJeþe DeefOekeÀ Je ceeieCeer keÀceer DeMeer efmLeleer Demeles lesJne
JemletmesJeeb®³ee efkeÀcebleer keÀceer nesTve ceeieCeer Jee{les. HeefjCeecele: ceeieCeer HegjJeþîeele meceleesue
meeOeC³eeme ceole nesles. ³eeTueì pesJne JemletmesJeeb®³ee cee ieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demelees lesJne
JemletmesJeeb®³ee efkebÀceleer Jee{leele. HeefjCeecele: ceeieCeerle Ieì nesTve Hegvne SkeÀoe ceeieCeer HegjJeþîeele
meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eeme ceole nesles. meblegue efyebot®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLe sle Jemletb®ee OQSJe{e
HegjJeþe / GlHeeove kesÀues peeles. lemes®e meblegueveeJemLesle OPner efkebÀcele efveefM®ele nesles.
Keeueerue yeeyeeRcegUs De¢M³e nelee®³ee MekeÌleercegUs yeepeej DeLe&J³eJemLesle meceleesue ÒemLeeefHele
neslees.
1) cenÊece v eHeÌ³ee®³ee GÎsMeeves GlHeeokeÀebceeHe&Àle GHeYeeskeÌl³eeb®ee Deboepe IesJetve GlHeeove kesÀues peeles.
2) cenÊece meceeOeeve efceUefJeC³ee®³ee ¢<ìerves GlHeeefole JemletmesJeeb®ee GHeYeeskeÌl³eebceeHe&Àle GHeYeesie
Iesleuee peelees.
3) Òel³eskeÀ J³eeqke Ìle mJeefnleeves Òesefjle Demeles Je mJeefnleeletve meceepeefnle meeO³e nesles.
4) Meemeve meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe, mebj#eCe, Deejesi³e, efMe#eCe F. meejK³ee cenÊJeHetCe& yeeyeer JeieUlee
yeepeej DeLe&J³eJemLesle HeÀejMeer {JeUe{JeU keÀjle veener.
5) mHeOee&lcekeÀ yeepeej DeLe&J³eJemLesle iegCeJeÊeeHetCe& Jemlet yeveefJeC³ee®eer mHeOee& Demeles.
6) JemletmesJeeb®eer efkebÀcele keÀceer þsJeC³ee®ee Òe³elve Òel³eskeÀ GlHeeokeÀeceeHe&Àle kesÀuee peelees.
1.8 GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ (PRODUCTION
POSSIBILITY CURVE / FRONTIER)
GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀeme ªHeeblej Je¬eÀ (Transformation Curve) ªHeeblejCe meercee
GlHeeove mebYeeJevee meercee (Production Possibility Frontier) DeMee JesieJesieUîee veeJeeves
DeesUKeues peeles. GlHeeove mebYeeJevee Je¬e ÀeÜejs oesve Jemletb®³ee DeMee meb³eesieevee oMe&efJeues peeles keÀer
p³eeb®es efouesu³ee mebmeeOevee®³ee lemes®e leb$ee®³ee mene³³eeves GlHeeove Iesleues peeles. SkeÀe efJeefMe<ì JesUermunotes.in

Page 14

14efouesu³ee ce³ee&efole meeOevemeecegûeer®³ee mene³³eeves SKeeoer GlHe eove mebmLee oesve Jemletb®³ee efvejefvejeUîee
veiemebK³es®eer efkeÀleer mebefceÞe GlHeeefole keÀ© MekeÀles ns GlHeeove MekeÌ³elee meercee Debleie&le oMe&efJeues peeles.
ceeveJee®³ee iejpee Deveble Deensle cee$e l³ee iejpee HetCe& keÀjCeejer meeOeves cee$e ce³ee&efole Deensle. lesJne
DeeHeu³ee cenÊJeHetCe& iejpeeb®³ee efveJe[er®eer mecem³ee keÀMeer mees[JeeJeer ns mHe<ì keÀjC³eekeÀjerlee GlHeeove
MekeÌ³elee Je¬eÀe®ee GHe³eesie neslees.
GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ efJeMues1) GlHeeove ns HetCe& jespeieej HeeleUeruee kesÀues peeles.
2) GHeueyOe meeOeve meecegûeer®ee DeefOekeÀeefOekeÀ keÀe³e&#ece JeeHej kesÀuee peelees.
3) mebmeeOeveeb®³ee mene³³eeves kesÀJeU oesve Jemletb®es GlHeeove Iesleues peel es.
4) efmLej leb$e%eeve
Jejerue efJeJes®eve Keeueerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 2
GlHeeove MekeÌ³elee Jemlet ‘y’ Jemlet ‘x’
A 15 00
B 14 01
C 12 02
D 09 03
E 05 04
F 00 05
Jeefjue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme ‘x’Je‘y’³ee oesve Jemletb®³ee GlHeeovee®³ee
JesieJesieUîee MekeÌ³elee efometve ³esleele. lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes ‘y’Jemlet®³ee 15 veieeb®es GlHeeove
Iesleu³eeme ‘x’Jemlet®es 00 veieeb®es GlHeeove nesF &ue. ³eeTueì ‘x’Jemlet®³ee 15 veieeb®es GlHeeove
Iesleu³eeme ‘y’Jemlet®³ee 00 veieeb®es GlHeeove nesF&ue. ³ee oesvnerner ìeskeÀe®³ee MekeÌ³elee Deensle DeLeJee
meercee Deensle. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀe®³ee ie=efnleevegmeej oesvnerner Jemlet®es GlHeeove nesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³ee ¢ef<ìves Heg{erue GlHeeove MekeÌ³elee ue#eele IesCes iejpes®es Deens. xJeyJemletb®es GlHeeove
lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes SkeÀe Jemlet®es GlHeeove DeefOekeÀ I³ee³eeJe³ee®es Peeu³eeme otmeN³ee Jemlet®³ee
GlHeeoveele Ie ì keÀjeJeer ueeieles. yJemletb®es 14 veie GlHeeefole kesÀu³eeme xJemlet®³ee kesÀJeU 01 veie
le³eej keÀjlee ³eslees. cnCepes®e xJemlet®³ee keÀceer veieeb®es GlHeeove I³eeJes ueeieles. cnCepes®e xJemlet®³ee
GlHeeovee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. ³eeuee® e mebOeerl³eeie Ke®e& Demes cnCeleele. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ
GlHeeoveeyejesyej®e ªHeeblejCee®ee ojner oMe&efJele Demelees. Goe. yJemlet®³ee DeefOekeÀ veieeb®³ee
GlHeeoveemeeþer xJemlet®³ee efkeÀleer veieeb®es ªHeeblejCee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. ns ªHeeblejCee®³ee
ojeves Heenlee ³esles. Jejerue lekeÌl³eeJe©ve ns mHe<ì nesles.munotes.in

Page 15

15Jejerue lekeÌl³eeleerue efJeMuesJejerue Deeke=ÀleerceO³es Jemlet ‘x’Je Jemlet ‘y’³ee oes ve Jemlet®³ee GlHeeovee®eer MekeÌ³elee
oMe&efJeueer Deens. Gefyebot GlHeeove MekeÌ³elee Deeleu³ee yeepetuee Deens. ³ee efyebotle oMe&efJeuesueer GlHeeove
MekeÌ³elee menpe meeO³e keÀjlee ³esF&ue. cee$e ner MekeÌ³elee He³ee&Hle veener. keÀejCe GlHeeove meeO eveeb®ee HetCe&
GHe³eesie keÀ©ve GlHeeove nesF&ue DeMeer veiemebK³ee l³eeves GlHeeoerle nesle veener. Hne efyebot GlHeeove
MekeÌ³elee meerces®³ee yeensj Deens. ³ee efyebotves oMe&efJeueer peeCeejer veiemebK³ee GlHeeove meeOeveeb®³ee
mene³³eeves GlHeeoerle keÀjCes SkeÀe efJeefMe<ì JesUsuee MekeÌ³e vemeles. efoIe& keÀeueeJeOeerceO³es leb$e%eeveele
yeoue Peeu³eeme Hns GlHeeove MekeÌ³e nesles. cee$e GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀe®³ee efJeMuesleb$e%eeveele yeoue nesle veener. ns ie=efnlekeÀ Iesleue sD e e n s .l ³ e e c e g U s HefyebotHe³e¥le®es GlHeeove MekeÌ³e veener.
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes GlHeeove MekeÌ³elee meercesJejerue keÀesCeleener efyebot He³ee&Hle efkebÀJee DeefOekeÀeefOekeÀ
GlHeeove oMe&efJelees. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ cegU efyebotH eemetve yeefn&Je¬eÀ Deens. keÀejCe ©HeeblejCee®ee
meerceeble oj ne Jee{le peeCeeje Demelees. Goe. yJemlet®es DeefOekeÀ veie GlHeeefole keÀje³e®es Demeleerue
lej xJemlet®³ee GlHeeovee®³ee meerceeble veieeb®ee l³eeie DeefOekeÀ mebK³esves keÀjeJee ueeielees .
Jejerue efJeMuesGlHeeovemebmLee DeeHeu³ee ce³ee&efole jentve efkeÀleer mebefceÞe GlHeeoerle keÀ© MekeÀles ns GlHeeove MekeÌ³elee
meercesJe©ve mecepeles.
1.9 meejebMe
Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesu³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee efJeMueskeÀer, GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, efJe¬esÀlee, lemes®e Meemeve ³ee meJee¥vee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee
DeeY³eeme ceeie&oMe&keÀ þjlees. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle mJenerleeves Òesefjle Demeu³eecegUs mJenerleeletve meceepeefnle
keÀmes meeO³e nesles ³ee®es efJeJes®eve osKeerue Del³eble cenÊJee®es Deens. SkeÀ GlHeeokeÀ cnCetve GÐeesie
J³eJemee³e keÀjle Demeleevee GlHeeokeÀeves DeeHeu³eepeJeU Demeuesu³ee ce³e e&efole mebmeeOeveeb®ee keÀMee ÒekeÀejs
He³ee&Hle JeeHej keÀjeJee ³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ceeie&oMe&ve keÀjlees.munotes.in

Page 16

161.10 MeyokeÀesMe
DeYeeJe (Scarcity) : ceeieCeer®³ee ceeveeves mebmeeOeveeb®ee legìJe[e DemeCes cnCepes DeYeeJe nes³e.
keÀe³e &#ecelee (Efficiency) : keÀe³e&#ecelee leÊJeevegmeej meceepeeceO³es pes IeìkeÀ ce³ee&efole
mJeªHeele GHeueyOe Deensle l³eeb®ee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve keÀeUpeerHetJe&keÀ / keÀe³e&#ece JeeHej keÀjCes.
Jee{erJe leÊJe : leÊJeevegmeej GHeYeesie Iesleevee iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee Deiej Jemlet GlHeeove efJeefveCe&³e Iesleevee efJeJeskeÀMeerue J³ekeÌleer Ke®e& Je ÒeeHleer ³eeb®eer leguevee keÀ©ve efveCe&³e Iesles.
meerceeble ÒeeHleer : SkeÀ peemleer®³ ee veiee®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej SketÀCe GlHeVeele / ÒeeHleerle Peeuesueer
Jee{ cnCepes meerceeble ÒeeCeer.
meerceeble Ke®e& : SkeÀ peemleer®ee veie le³eej keÀjC³eemeeþer Deeuesuee Ke®e& cnCepes meerceeble Ke®e&
1.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.J³eeJemeeef ³ekeÀ DeLe&Meem$e cnCepes keÀe³e? J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe meebiee.
2.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.
3.DeeYeeJe / ìb®eeF& Je keÀe³e&#eceles®es ognsjer leÊJe mHe<ì keÀje.
4.veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe meefJemlej mHe<ì keÀje.
5.yeepeej DeLe&J³eJemLesleerue De¢M³e nelee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
6.GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ / meercee mHe<ì keÀje.
7.ìerHee efuene.
1.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e
2.DeYeeJe
3.keÀe³e&#ecelee
4.veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe
5.De¢M³e nele mebkeÀuHevee
6.Jee{erJe Je meerceeble leÊJe
7.GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ / meercee
munotes.in

Page 17

171De
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer Hee³eeYetle leÊJes
(BASIC PRINCIPLES IN BUSINESS
ECONOMICS)
IeìkeÀ j®evee :
1De.0 GÎsMe
1De. 1 ÒemleeJevee
1De. 2 mebOeer -l³eeie Ke®e&
1De. 3 uesKee veHeÀe DeeefCe DeeefLe&keÀ veHeÀe
1De. 4 yeepeej DeHe³eMe
1De. 5 yee¿elee
1De. 6 meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe
1De.6.1 meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer JewefMe<ìîes
1De.6.2 meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej® eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe
1De.7 meejebMe
1De.8 MeyokeÀesMe
1De.9 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
mebOeer -l³eeie Ke®e& mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
yeepeej DeHe³eM e mebkeÀuHevee mecepetve IesJetve yeepeej DeHe³eMee®eer keÀejCes DeY³eemeCes.
yee¿elee mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet Je meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe DeY³eemeCes.
1.1 ÒemleeJevee (INTROD UCTION)
DeLe&Meem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve Ke®e& -veHeÀe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme cenÊJee®ee þjlees. Ke®e&
DeeefCe ÒeeHleer ³eeleerue DeblejeJe©ve GlHeeokeÀeme veHeÌ³ee®eer Deboepe yeebOelee ³eslees. Òemlegle ÒekeÀjCeele
JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& mebkeÀuHev ee®ee DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee Deens. SKeeoer J³eeqkeÌle DeLeJee mebmeeOevemunotes.in

Page 18

18l³ee®ee meJeexÊece JeeHej keÀmee keÀje³e®ee, meJeexÊece mebOeer keÀMeer efveJe[e³e®eer ³ee®ee Deboepe JewkeÀefuHekeÀ
Ke®ee&Je©ve yeebOelee ³eslees. Òemlegle ÒekeÀjCeele yeepeej D eLe&J³eJemLee efJe®eejele Iesleueer Deens.
yeepeejeceO³es GlHeeovee®es keÀe³e& lemes®e efJelejCee®es keÀe³e& Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ #es$eekeÀ[tve ®eeueles.
yeepeej J³eJemLesceO³es GlHeeove lemes®e efJelejCee®³ee keÀe³ee&le DeveskeÀ mecem³ee efvecee&C en e s l e e v e ee f o m e t v e
³esleele. cegkeÌle GHeYeesie IesCeeN³eeb®eer mebK³ee peemle Demeu³eeves lemes®e cekeÌlesoejer, DeHetCe& ceeefnleer,
meeJe&peefvekeÀ Jemlet, yee¿elee F. IeìkeÀebcegUs yeepeej DeHe³eMeer þjlees. HeefjCeecele: GlHeeove, efJelejCe Je
cenÊe ce meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeO³e keÀjC³eemeeþer mejkeÀejuee yeepeej DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe keÀjeJee
ueeielees.
1De.2 mebOeer -l³eeie Ke®e&
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele mebOeer -l³eeie Ke®e& leÊJee®³ee DeY³eemeeuee Del³eble cenÊJee®es
mLeeve efoue s peeles. mebOeer -l³eeie Ke®ee&me®e He³ee&³eer Ke®ee&®es leÊJe Demesner cnCeleele. yeN³ee®e IeìkeÀeb®³ee
yeeyeleerle DeeHeCeeme lees IeìkeÀ SkeÀeHes#ee peemle keÀeceemeeþer JeeHejlee ³esF&ue Demes Dee{Ules. cee$e pesJne
SKeeoe IeìkeÀ SkeÀe keÀeceemeeþer Je eHejuee peelees lesJne l³ee Ieì keÀeuee Flej keÀecee®ee keÀer pees keÀ©
MekeÀle neslee l³ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. keÀejCe yeN³ee®e JesUe SkeÀe JesUer SkeÀ IeìkeÀ SkeÀe
keÀeceemeeþer®e JeeHejlee ³eslees. cnCepes®e l³ee IeìkeÀeuee l³ee®³eemeeþer Demeu esu³ee ogmeN³ee mebOeer®ee l³eeie
keÀjeJee ueeielees.
Lees[keÌ³eele, ’ GlHeeove IeìkeÀe®ee mebOeer -l³eeie Ke®e& cnCepes meO³ee efJeefMe<ì JeeHejele
Demeu³eecegUs otmeN³ee meJeexÊece mebOeer®³ee l³eeieeyeÎue menve keÀjeJes ueeieuesues vegkeÀmeeve nes³e. “
“The opportunity cost of a given economic resources is the
sacrified benefits from the next best alternative use of the resources.”
cnCepes®e pesJne Skeeoe GlHeeokeÀ IeìkeÀ SkeeÐee ÒekeÀej®es keÀece keÀjle Demelees lesJne l³eeuee
otmejer meJeexÊece Òek eÀej®eer mebOeer mees[tve ÐeeJeer ueeieles efkebÀJee efle®ee l³eeuee l³eeie keÀjeJee ueeielees. DeMee
l³eeie kesÀuesu³ee mebOeermeeþer®³ee mebYeeJ³e ÒeeHleerme JewkeÀefuHekeÀ (mebOeer -l³eeie) Ke®e& Demes cnìues peeles.
mebOeer -l³eeie Ke®e& ne Jee³ee iesues u³ee mebOeer®³ee mebYeeJ³e HeÀe³eÐee®³ee ceeO³eceele ceespeuee peelees. mecepee
SkeeÐee Jemlet®es GlHeeove IesC³eemeeþer ‘x’IeìkeÀ JeeHejuee cee$e ‘x’IeìkeÀe®ee JeeHej otmejer SKeeoer
Jemlet le³eej keÀjC³eemeeþer kesÀuee Demelee lej l³eecegUs pesJe{e HeÀ e³eoe nesT MekeÀuee Demelee lesJe{e ‘x’
³ee IeìkeÀe®ee mebOeer l³eeie Ke®e& Demelees. FbûepeerceO³es DeefOekeÀ meceHe&keÀlesves ³ee®eer J³eeK³ee
“Opportunity cost is opportunity lost” DeMeer kesÀueer peeles.
Òee. ye@vensce ³eeb®³ee celes, keÀesCel³eener Jemlet®ee JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& cnCepes efJeefMe<ì GlHeeove
IeìkeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves GlHeeove nesT MekeÀCeejer efvekeÀìlece He³ee&³eer Jemlet nes³e. Goe. SkeÀ peefceveerle
ieJne®es GlHeeove Iesleues Demelee 6 eqkeÌJebìue cnCepes®e meeOeejCele: Deboepes 6000 `efkeÀcebleer®³ee
ieJne®es GlHeeove nesles. mecepee Demes ve keÀjlee l³ee®es peefceveerle keÀeHetme efHekeÀefJeuee Demelee 6000 `
®es GlHeVe efceUles. DeMee efmLeleerle ieJne®ee mebOeer Ke®e& 8000 `nes³e. SkeÀe Jemlet®ee mebOeer Ke®e&
cnCepes otmejer m ebOeer efceUefJeC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& nes³e. keÀesCel³eener Jemlet®³ee ÒeeHleerkeÀefjlee keÀjeJee
ueeieCeeje JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efle®³eeSsJepeer efveJe[lee ³esCeeN³ee Jemlet®³ee l³eeieeyejesyej Demelees.munotes.in

Page 19

19meeOeejCele: mebOeer -l³eeie Ke®ee&®ee Jee Hej Heg{erue keÀejCeebmeeþer nesle Demelees.
1) Jemlet®³ee efkebÀcele efveefM®eleerle
2) GlHeeove IeìkeÀeb®ee ceesyeouee efveefM®eleerle
3) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efJelejCeele
4) efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle
5) meeOeejCe meecegûeer®³ee He³ee&Hle JeeHej e®³ee ceespeceeHeemeeþer
6) keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee efJeJes®eveele GHe³egkeÌle
7) ³eesi³e efMe#eCe Iesleu³eeveblej veeskeÀjer keÀer J³eJemee³e ³eeHewkeÀer keÀe³e keÀje³e®es ³ee®³ee efveJe[erle
efJeÐeeL³ee¥vee GHe³egkeÌle
Demes Demeues leje r JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& mebkeÀuHevesJej efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer Keeueerue ìerkeÀe
kesÀu³ee Deensle.
1) GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ ieefleMeerue Demeleele ³ee ûeefnleeJej mebOeer -l³eeie Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee
DeeOeejuesueer Deens. Òel³e#eele GlHeeov e IeìkeÀeb®³ee ieefleMeeruelesle DeveskeÀ De[LeUs ³esleele.
2) IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele Deens. ³ee ie=efnleeJej mebOeer -l³eeie Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee
DeeOeejuesueer Deens.
3) Òee. je@efyevmeve ³eeb®³ee celes, JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&® eer mebkeÀuHevee efoIe& keÀeUele efme× keÀjlee ³esle veener.
l³eecegUs ³ee mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie Deieoer ce³ee&efole Deens.
4) DeefleDeuHe keÀeU efìkeÀCeeN³ee Jemletb®³ee yeeyeleerle JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®ee ÒeMve efvecee&Ce nesle veener.
keÀejCe leesceespeCener MekeÌ³e vemeles.
1De.3 uesKee veHeÀe DeeefCe DeeefLe&keÀ veHeÀe (ACCOUNTING PROFIT
AND ECONOMIC PROFIT)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®³ee ¢<ìerves uesKee, veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³ee
mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes Del ³eble iejpes®es Deens. ceguele: SKeeoe G ÐeespekeÀ pesJne GlHeeove Òeef¬eÀ³ee
meg© keÀjlees lesJne l³ee®ee cenÊJee®ee GîsMe ne cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne Demelees. veHeÀe ÒeeHle
Peeu³eeme GlHeeove IesC³eeme ÒesjCee efvecee&Ce nesleele. GlHeeove Òeef¬e À³esceO³es J³eeJemeeef³ekeÀeme DeveskeÀ
GlHeeove IeìkeÀebJej JesieJesieUîee mJeªHeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees. keÀener Ke®e& ne efmLej IeìkeÀebJej lej
keÀener Ke®e& ne yeouel³ee IeìkeÀebJej keÀjeJee ueeielees. J³ekeÌle Ke®e& DeeefCe DeJ³ekeÌle Ke®e& ne l³ eeleerue®e
SkeÀ Ke®ee&®ee ÒekeÀej keÀer p³ee®ee meboYe& DeeHeCeeme uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³ee mebkeÀuHeveeb®ee
DeY³eeme keÀjle Demeleevee I³eeJee ueeielees. GlHeeokeÀeme keÀjeJee ueeieCeeje SketÀCe Ke®e& DeeefCe
GlHeeokeÀeme efceUCeejer ÒeeHle er ³eeleerue DeblejeJej DeLeJee HeÀjkeÀeJej veHeÌ³ee®es ÒeceeCe DeJeuebyetve Demelees.
J³eJemee³ee®ee DeeefLe&keÀ veHeÀe uesKee veHeÀe cnCetve DeesUKeuee peelees. uesKee veHeÀe ne SkeÀe
DeeefLe&keÀ JeveHeÌ³eele GlHeeokeÀeme keÀjeJee ueeieCeeje J³ekeÌle Ke®e& (Explicit cost) meceeefJe<ì Demelees. pemes
GlHeeokeÀeme ÞeefcekeÀebvee I³eeJes ueeieCeejs Jesleve, Yee[s, keÀ®®ee ceeueeJejerue Ke®e&, efJepe efyeu e, keÀj F.
Jej nesCeeje Ke®e&. GÐeesiemebmLes®eer lejuelee DeeefCe MeesOeve #ecelee (mee@uJnWmeer) peeCetve IesC³eemeeþermunotes.in

Page 20

20uesKee veHeÀe mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle þjles. J³eJemeeef³ekeÀeb®ee DeeefLe&keÀ veHeÀe uesKee cnCetvener DeesUKeuee
peelees.
uesKee veHeÀe † SketÀCe ceewêerkeÀ ÒeeHleer -SketÀCe Ke®e&
(Accounting Profit = Total Monetary Revenue -Total Cost)
uesKee veHeÀe ne GlHeeove mebmLes®³ee Dee@HejsìeRie DeeefCe vee@veDee@HejsìeRie ef¬eÀ³eekeÀueHeeb®ee
HeefjCeece Deens. J³eeJemeeef³ekeÀe®³ee S ketÀCe GlHeVeeletve (ÒeeHleerletve) SketÀCe Ke®e& Jepee kesÀu³eeves
efceUeuesuee JeemleefJekeÀ DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe uesKee veHeÀe cnCetve mebyeesOeuee peelees. uesKee veHeÀe ne
GÐeesiemebmLes®ee veHeÀe DeeefCe keÀe³e&#ecelee Òeefleefyebyeerle keÀjles. GlHe eove meeOeveeb®ee efkeÀleer keÀe³e&#ece
JeeHej neslees ns uesKee veHeÌ³eeJe©ve mecepeles.
DeeefLe&keÀ veHeÀe ne uesKee veHeÌ³eemeejKee®e Demelees. DeeefLe&keÀ veHeÌ³eele JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&
meceeefJe<ì Demelees. SketÀCe ÒeeHleerletve JewkeÀefuHekeÀ Ke® e& lemes®e J³ekeÌle Je DeJ³ekeÌle Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej
efMeuuekeÀ jeefnuesuee veHeÀe cnCepes®e DeeefLe&keÀ veHeÀe nes³e.
DeeefLe&keÀ veHeÀe † SketÀCe ÒeeHleer -(J³ekeÌle Ke®e& +DeJ³ekeÌle Ke®e&)
(Economic Profit = Total Revenue -(Explicit Cost + Implicit Cost )
DeeefLe&keÀ veHeÌ³eeJe©ve SKeeÐee GÐeesiemebmLes®³ee Òeieleer®eer keÀuHevee ³esles. efMeJee³e
GÐeesiemebmLes®³ee J³eJemLeeHeveyeeyele lemes®e Ke®ee&yeeyele efve³eespeve keÀjC³eemebyebOeer DeeefLe&keÀ veHeÌ³ee®³ee
J³eJemLeeHekeÀe®³ee DeY ³eeme DemeCes Del³eble iejpes®es Deens. Lees[keÌ³eele GlHeeoveefJeDeeefLe&keÀ veHeÀe ner mebkeÀuHevee GÐeespekeÀeme ceole keÀjles. yeepeejJ³eJemLesceO³es GÐeesieeHes{îee keÀe³e&jle
Demeleele. DeLee&le ³ee meJe& Hes{îeebceO³es ve HeÀe ÒeeHle keÀjC³eemebyebOeer mHeOee& Demeles. p³ee GÐeesiemebmLes®es
J³eJemLeeHeve ®eebieues Demeles. Demee GÐeesiemebmLesuee Flej GÐeesiemebmLeeb®³ee leguevesle DeefOekeÀ veHeÀe
efceUlees. ³eele®e mekeÀejelcekeÀ DeeefLe&keÀ veHeÀe Demes cnCeleele.
Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³eele Yeso keÀjlee ³esF&ue.
uesKee veHeÀe
(Accounting Profit)DeeefLe&keÀ veHeÀe
(Economic Profit)
1. SketÀCe ÒeeHleerletve SketÀCe Ke®e& Jepee
kesÀu³eeme uesKee veHeÀe ÒeeHle neslees.1. SketÀCe ÒeeHleerletve JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& lemes®e
J³ekeÌle Je DeJ³ekeÌle Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej
DeeefLe&keÀ veHeÀe ÒeeHle neslees.
2. uesKee veHeÌ³eele J³ekeÌle Ke®e& meceeefJe<þ
Demelees.2. DeeefLe&keÀ veHeÌ³eele JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&
meceeefJe<ì Demelees.
3. uesKee veHeÀe keÀj j®evesle mene³³ekeÀ
þjlees.3. DeeefLe&keÀ veHeÀe yeepeej ÒeJesMe (Deeieceve -
efveie&ceve) efveefM®ele keÀjlees.
4. uesKee veHeÀe ne DeeefLe&keÀ veHeÌ³ee®ee®e
Yeeie Deens.4. DeeefLe&keÀ veHeÀe ne uesKee v eHeÌ³ee®ee Yeeie
veener.munotes.in

Page 21

215. uesKee veHeÀe ner mebkegÀef®ele mebkeÀuHevee
Deens keÀer peer keÀer efJeefMe<þ uesKee
keÀeueeJeOeerMeer mebyebefOele Dee ns.5. DeeefLe&keÀ veHeÀe ner J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens
keÀer peer yeepeej ¢ef<ìkeÀesveeJej DeeOeeefjl e
Deens.
6. uesKee veHeÀe mebkeÀuHevee DeuHe
keÀeueeJeOeerMeer mebyebefOele Deens.6. DeeefLe&keÀ veHeÀe mebkeÀuHevee efoIe&
keÀeueeJeOeerMeer mebyebefOele Deens.
7. uesKee veHeÀe † SketÀCe ceewêerkeÀ ÒeeHleer -
SketÀCe Ke®e& (J³ekeÌle Ke®e&)7. DeeefL e&keÀ † SketÀCe ÒeeHleer -J³ekeÌle Je
DeJ³ekeÌle Ke®e&
8. uesKee veHeÌ³eeJe©ve Hes{er®³ee veHeÌ³ee®eer
keÀuHevee ³esles.8. DeeefLe&keÀ veHeÌ³eeJe©ve Hes{er DeeHeu³ee
mebmeeOeveeb®ee keÀMee ÒekeÀejs Òe³ee&Hle JeeHej
keÀjles ³ee®eer keÀuHevee ³esles.
1De.4 yeepeej DeHe³eMe (MARKET FAILURE)
yeepeej DeHe³eMe ner meJe&meeOeejCeHeCes Òel³e³eeme ³esCeejer Ieìvee Deens. ner kesÀJeU
cekeÌlesoejer®³ee meboYee&le®e Dee{Ules Demes veener lej mHeOex®³ee meboYee&lener leer efometve ³esles. De@[ce efmceLe
³eeb®³e e celes, De¢M³e MeeqkeÌle®³ee efme×ebleevegmeej yeepeeje®es DeeHeesDeeHe meblegueve ÒemLeeefHele nesles.
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer vesnceer®e efven&mle#esHee®³ee OeesjCee®ee efmJekeÀej kesÀuee. l³eeb®³ee celes,
yeepeej ³eb$eCes®³ee mene³³eeves De efmlelJeele ³esCeejs meblegueve ns keÀe³ece®es mebmeeOeveeb®es He³ee&Hle efJelejCe
Ie[Jetve DeeCeCeejs Demeles. Hejblet keÀener oMekeÀeHeemetve yeepeejeyeÎuee®ee ne ¢ef<ìkeÀesve yeoueuesuee efometve
³eslees. Demes Dee{Utve Deeues keÀer yeN³ee®eoe yeepeej³e b$eCesceeHe&Àle ³esCeeje He³ee&Hleles®ee HeefjCeece He³ee&Hle
vemelees. DeLe&J³eJemLes®³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve yeepeej ³eb$eCes®es DeHe³eMe efometve
³esles.
DeLe&J³eJemLesleerue DeMeer HeefjefmLeleer keÀer, pesLes He@jesìes He³ ee&Hlelee meeO³e ve neslee DeHetCe&
yeepeej, yee¿elee, DeHetCe& ceeefnleer, DeefveefM®elelee ³eecegUs DeefmlelJeele ³esCeeje meceleesue HetCe& He³ee&Hle
vemelees. l³eecegUs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe IeìC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles ³eeuee®e yeepeej DeHe³eMe De mes
cnCeleele.
yeepeej ³eb$eCes®³ee DeHe³eMee®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeHetCe& mHeOee& (Imperfect Competition) :
DeHetCe& mHeOexle cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, DeuHeeefOekeÀej F. yeepeej mebj®eveeb®ee
meceeJesMe neslees. DeHetCe& mHeOexle GlHeeokeÀ Hes{îee DeeHeu³ee cekeÌlesoejer MekeÌleer®ee JeeHej keÀjle meerceeble
Ke®ee&Hes#ee peemle efkebÀcele DeekeÀejleele. HeefjCeecele: ³ee peemleer®³ee efkebÀceleercegUs GHeYeeskeÌles HetCe&
mHeOexHes#ee keÀceer Kejs oer keÀjleele. l³eecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee keÀu³eeCeele Ieì nesles. DeHetCe& mHeOexleerue
Hes{îee HetCe& mHeOexHes#ee keÀceer GlHeeove Iesleele. ³eecegUs ³ee ÒekeÀej®³ee mHeOexle meeOeve meecegûeer®ee
HeefjCeecekeÀejkeÀ JeeHej nesle veener. DeMeeÒekeÀejs DeHetCe& mHeOexcegUs yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.munotes.in

Page 22

222)DeHetCe& ceeefnleer (Imperfect Information ):
yeepeejeleerue GHeYeeskeÌles, GlHeeokeÀ, keÀeceieej lemes®e Meemeve ³eebvee yeepeejHesþsefJe%eeve Demeles Je De¢M³e nelee®³ee Meke Ìleerves yeepeejHesþs®es meceleesue meeOeues peeles. Demes De@[ce efmceLeves
cnìues nesles. Hejblet Òel³e#eele yeepeejeleerue menYeeieer IeìkeÀebvee keÀesCeleerner HeefjHetCe& ceeefnle vemeles.
DeHetCe& ceeefnleercegUs yeepeej³eb$eCesuee DeeHeues keÀece ke ÀjCes keÀþerCe peeles. DeHetCe& ceeefnleercegUs
yeepeej³eb$eCes®eer keÀe³e&#ecelee keÀceer nesles. l³eecegUs yeepeej³eb$eCee keÀesmeUles.
3)yee¿e IeìkeÀ (Externalities ):
HetCe& mHeOee& DeeefCe mebHetCe& ceeefnleer Demetvener yee¿e IeìkeÀebÜejs yeepeej ³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.
yee¿elee oesve ÒekeÀej®es HeefjCeece DeLe&J³eJemLesceO³es efvecee&Ce keÀjles. mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece keÀer p³eecegUs
SkeÀe efJeefMe<þ Ieìves®ee DeLeJee ke=Àleer®ee FlejebJej mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece neslees. lej ³eeGueì
HeefjefmLeleerle FlejebJej yee¿eles®ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Ie[tve ³eslees. pesJne yee¿eIeìkeÀ DeefmlelJeele
Demeleele lesJne meeOevemeecegûeer®es efveOee&jCeele DekeÀe³e&#ecelee efvecee&Ce nesles. GlHeeovemebmLeebveer
meeceeefpekeÀ Ke®e& ue#eele ve Iesleu ³eecegUs efkeÀleer GlHeeove keÀje³e®es ns þjefJeC³eele DeHe³eMeer þju³eeves
yeepeej³eb$eCee keÀesmeUles efkebÀJee DeHe³eMeer þjles.
4)meeJe&peefvekeÀ Jemlet (Public Good ):
pesJne meeJe&peefvekeÀ Jemlet GHeueyOe Demeleele lesJne yeepeej³eb$eCee DeHe³eM eer þjles.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet SKeeÐee peemleer®³ee J³eeqkeÌleuee HegjefJeC³ee®ee meerceeble Ke®e& Metv³e Demelees. efMeJee³e
DeMee Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve ueeskeÀebvee JeieUCes MekeÌ³e vemeles. l³ee®eÒeceeCes DeMee Jemletb®ee GHeYeesie
SkeÀe J³e eqkeÌleves Iesleu³eecegUs otmeN³ee J³eeqkeÌle®³ee GHeYeesieeJej l³ee®ee keÀesCeleener efJeHeefjle HeefjCeece nesle
veener. yeepeej³eb$eCesÜejs DeMee ÒekeÀejs ceesHeÀle meeJe&peefvekeÀ Jemlet -mesJeeb®ee HegjJeþe nesT MekeÀle
vemeu³eecegUs yeepeej DeHe³eMeer þjlees. Lees[keÌ³eele meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee mJewj DeLeJee cegkeÌle
GHeYeesiee®³ee ÒeMveecegUs (The problems of free riders) yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.
5)DeHetCe& yeepeej (Incomeplete Market ):
pesJne yeepeejeleerue JemletmesJee HegjefJeC³ ee®ee Ke®e& ne GHeYeeskeÌlee keÀer peer efkebÀcele ceespeC³eeme
le³eej Demelees l³eeHes#ee keÀceer Demelees lesJne l³ee yeepeejeuee HetCe& yeepeej Demes cnCeleele. cee$e p³eeJesUer
Keepeieer yeepeej efkebÀJee Keepeieer GlHeeokeÀ efkebÀcele osC³eeme le³eej Demeuesu³ee efkebÀceleerHes#ee
GlHeeoveKe®e& keÀceer Demetvener JemletmesJee HegjefJeC³eeme DeHe³eMeer þjlees lesJne l³ee yeepeejeuee DeHetCe&
yeepeej Demes cnìues peeles. DeHetCe& yeepeej ns yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjefJeleele. Goe. efJecee #es$eeceO³e s
yeN³ee®e JesUe Keepeieer efJecee kebÀHev³ee OeeskeÌ³eebmeeþer efJecee mebj#eCe osle veenerle. ceie DeMee JesUer
Meemeveeuee meef¬eÀ³e YetefcekeÀe yepeeJeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
6)yesjespeieejer DeeefCe ceneieeF& (Unemployment and Inflation ):
Òel³eske À DeLe&J³eJemLesuee þjeefJekeÀ keÀeueeblejeves yesjespeieejer Je ceneieeF& ³eeb®ee meecevee keÀjeJee
ueeielees. ner yeepeej³eb$eCes®³ee DeHe³eMee®eer ue#eCes Demeleele. ns meJe& ÒeMve mejkeÀej®³ee OeesjCeelcekeÀ
Ghee³e³eespeveeveer®e mees[efJeues peeT Meke Àleele.
7)efJemeceepeeceO³es Jemlet Je mesJeeb®³ee meceeve efJelejCee®eer Je GlHeVee®³ee meceeve efJelejCee®eer Kee$eer
yeepeej³eb$eCee keÀOeer®e osT MekeÀle veener. l³eecegUs GlHeVee®³ee meceeve efJelejCee®e s O³es³e meeO³e
keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®ee nmle#esHe DeeJeM³ekeÀ Demelees.munotes.in

Page 23

238)iegCeelcekeÀ Jemlet (Merit Goods ):
iegCeelcekeÀ Jemlet ne meeJe&peefvekeÀ Jemlet®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Deens. meeJe&peefvekeÀ JemletÒeceeCes®e
yeepeej³eb$eCesceeHe&Àle iegCeelceke À Jemletb®ee HegjJeþe keÀceer neslees. yeN³ee®e JesUe lees kesÀueener peele veener.
Goe. efMe#eCe, Deejesi³e megefJeOee. ³ee megefJeOeeb®ee HegjJeþe Ke®e& peemle Demelees. Keepeieer ceeiee&ves ³eeb®ee
HegjJeþe Deeuee lej l³ee®³ee efkebÀceleer ner DeefOekeÀ Demeleele. ³ee megefJeOeeb®ee YeefJe<³ekeÀeueerve meeceeefpekeÀ
ueeYe KetHe peemle cenÊJee®ee Demeu³eeves DeMee iegCeelcekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eele mejkeÀej Heg{ekeÀej
Ieslees.
1De.5 yee¿elee (EXTERNALITY)
yeefn&ielelee ner mebkeÀuHevee cnCe pes Demes DeeefLe&keÀ HeefjCeece nesle keÀer pes GlHeeoveecegUs Je
GHeYeesieecegUs Flej J³eeqkeÌlebvee efkebÀJee DeeefLe&keÀ IeìkeÀebvee meesmeeJes DeLeJee menve keÀjeJes ueeieleele.
yeefn&ielelee ³ee ceesþîee ÒeceeCeele SkeÀmebIeer³e J³eeqkeÌleJej HeefjCe ece keÀjleele keÀer p³ee HeefjefmLeleerle yee¿elee
l³ee ueeskeÀebvee ®eebieu³ee efkebÀJee JeeF&ì þ© MekeÀleele. Lees[keÌ³eele yeefn&ielelee cnCepes DeeefLe&keÀ HeÀe³eos
efkebÀJee DeeefLe&keÀ leesìs pes Flej DeeefLe&keÀ #es$eeuee menve keÀjeJes ueeieleele.
Goe. efMe#eCe Iesleu³eeves J³ekeÌleer®³ee %eeveele Jee{ nesles, l³ee J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele
l³eecegUs Jee{ nesles lemes®e SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee efMe#eCee®es meceepeeJejleerner ®eebieues HeefjCeece nesleele.
meceepee®³ee keÀu³eeCeele l³eecegU s Yej He[les. ³eeuee®e yee¿eles®ee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece cnCelee ³esF&ue.
yee¿eles®ee pemee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesleele l³ee®eÒeceeCes yee¿eles®es vekeÀejelcekeÀ HeefjCeecener efometve
³esleele. Goe. keÀejKeev³eeletve yeensj He[Ceeje Oetj nJee Ò eotmeceepee®³ee Deejesi³eeJej efJeHeefjle HeefjCeece nesTve meceepee®ee Deejesi³eeJejerue Ke®e& Jee{lees.
yeefn&ielelee DeLeJee yee¿eles®es meeOeejCe oesve ÒekeÀej®es HeefjCeece efometve ³esleele.
1) efyeiej -yeepeej yeefn&iele HeefjCeece (Non-Market External Effect) :
p³eeJesUer yee¿eles®es HeefjCeece ns yeepeejeceO³es Jemlet®³ee ceeieCeer HegjJeþîeecegUs þjCeeN³ee
efkebÀceleerÜejs ceespelee ³esle veenerle l³eeJesUer l³eebvee efyeiej yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demes cnCeleele.
cnCepes®e yeepeej³eb$eCesceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀ leesìîeebHeemetve mebjef#ele nesle veenerle lemes®e
HeÀe³eÐeebHeemetve JeieUuesner peele veenerle. ns meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle efometve ³esles. Goe. efMe#eC e,
jmles F. p³ee JemletceO³es efyeiej yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demeleele DeMee Jemletb®es GlHeeove Je efJelejCe
mejkeÀej®³ee neleele DemeeJes ueeieles. l³eecegUs DeMee ÒekeÀej®³ee JemletmesJee keÀe³e&#eceHeCes GHeueyOe keÀ©ve
efou³ee peeT MekeÀleele.
2) yeepeej yeefn&iele HeefjCeece (Market External Effect) :
p³eeJesUer yee¿eles®es HeefjCeece ns yeepeejeceO³es Jemlet®³ee ceeieCeer -HegjJeþîeecegUs þjCeeN³ee
efkebÀceleerÜejs ceespelee ³esleele l³eeJesUer l³eeuee yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demes cnC eleele. p³ee
meeJe&peefvekeÀ Jemlet®es yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demeleele DeMee meeJe&peefvekeÀ Jemletb Keepeieer #es$eebceO³es
GlHeeove Je efJelejCeemeeþer efou³ee lejer ®eeueleele. keÀejCe l³ee Jemletb®es yeefn&iele HeefjCeece ns
yeepeej³eb$eCesÜejs l³ee Jemletb®eer efkebÀcele þjJet mekeÀleele. Hejblet p³ee Meg× Keepeieer Jemletb®³ee yeeyeleerle
yeefn&ielelee vemeleele DeMee Jemletb®³ee yeeyeleerle l³eeb®³ee HegjJeþîeeceO³es Keepeieer Ke®e& Je meeceeefpekeÀ
meerceeble Ke®e& ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjlee ³esle veener. pejer DeMeer Jemlet Keepeieer #es$eekeÀ[s GlHeeove Jemunotes.in

Page 24

24efJelejCeemeeþer efoueer lejer l³ee Jemlet®eer yeepeej efkebÀcele efn®e l³ee Jemlet®³ee HegjJeþîee®³ee meeceeefpekeÀ
Ke®e& oMe&efJeles.
Keepeieer Jemlet®³ee GlHeeovee®ee DeLeJee GHeYees iee®ee HeefjCeece cnCetve leer Jemlet ve
JeeHejCeeN³eebvee pesJne efle®ee ueeYe efkebÀJee vegkeÀmeeve nesles lesJne yeefn&ielelee efvecee&Ce nesleele. ³ee
yeefn&ielelescegUs yeepeej ³eb$eCes®³ee keÀece keÀjC³eeJej ce³ee&oe He[leele. pesJne SKeeÐee keÀejKee v³eeletve
yeensj mees[uesu³ee OegjecegUs p³eeb®ee mebyebOe keÀejKeevee DeLeJee GlHeeoveeMeer vemeuesu³eebvee $eeme neslees.
lesJne ne Oetje®ee $eeme ner GlHeeoveeleerue vekeÀejelcekeÀ yeefn&ielelee Deens. ³ee®ee GlHeeove Ke®ee&le
meceeJesMe vemeu³eeves l³e e®es DeeJeM³ekeÀlesHes#ee DeefOekeÀ GlHeeove nesles. ³eeGueì mecepee pej SKeeoe
meeLeer®ee Deepeej nesT ve³es cnCetve SKeeÐee J³eeqkeÌleves ueme ìes®etve Iesleu³eeme l³ee J³eeqkeÌleuee lej
HeÀe³eoe neslees®e HeCe Flejebveener lees meeLeer®ee Deepeej ve Pee u³eeves Flejeb®eener HeÀe³eoe neslees. ³eeme
mekeÀejelcekeÀ yeefn&ielelee DeLeJee yee¿eles®ee HeefjCeece Demes cnCeleele.
GlHeeoveeleerue vekeÀejelcekeÀ yee¿eles®ee HeefjCeece efve³eb$eerle keÀjC³eemeeþer mejkeÀejuee
nmle#esHe keÀjeJee ueeielees. Keeuee rue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ns DeeHeCeeme DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Jejerue DDDeeke=ÀleerceO³es ne Jew³eeqkeÌlekeÀ ueeYeeJej DeeOeeefjle ceeieCeer Je¬eÀ Deens. Jew³eeqkeÌlekeÀ
ueeYee®ee Je¬eÀ meerceeble Keepeieer Ke® e& Je¬eÀeme T³ee efyebotle ísolees. T³ee meblegueve efyebot®³ee efþkeÀeCeer
OQns GlHeeove ÒeceeCe þjles. ³ee GlHeeovee®ee He³ee&JejCe Ke®e& ue#eele Iesleu³eeme Ene veefJeve Ke®e&
SkeÀef$ele keÀ©ve Sne HegjJeþe Je¬eÀ le³eej neslees. ³ee veefJeve HegjJe þe Je¬eÀeme Jew³eeqkeÌlekeÀ ueeYee®ee Je¬eÀ
K³ee efyebotceO³es ísolees. K³ee ísove efyebot®³ee efþkeÀeCeer OQns GlHeeove ÒeceeCe efveefM®ele nesles. OQ
³ee GlHeeovee®³ee efmLeleerle Jee{les. ÒeotDeekeÀejlees. HeefjCeecele: Ke®ee&le Jee{ nesTve GlHeeove OQJe©ve OQ 1He³e¥le efve³ebef$ele nesles.munotes.in

Page 25

251De.6 meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe (PUBLIC
GOODS AND ECONOMIC ROLE OF GOVERNMENT)
ceeveJeer iejpee®eer le=Hleer keÀjCeeN³ee JemlegceO³es Keepeieer Jemlet, meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe
iegCeelcekeÀ Jemlet DeMee Jemletb®ee meceeJesMe neslees. Keepeieer Jemletb®ee GHeYeesie l³ee Jemlet®eer efJeefMe<ì efkebÀcele
osCeeN³ee GHeYeeskeÌl³eeme Ieslee ³eslees. Keepeieer Je mlet®es GlHeeove mejkeÀejuee IesC³ee®eer iejpe Yeemele
veener. cee$e Demes Demeues lejer SkeÀesCeermeeJ³ee Je efJemeeJ³ee MelekeÀele mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le Je Ke®ee&le
PeHeeìîeeves Jee{ nesle iessueer. mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le Je Ke®ee&le Peeuesu³ee Jee{er yeÎue Je@ievej ³eebveer Demes
meebefieleues keÀer, mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le Jee{ Peeu³eeves mejkeÀej®³ee Ke®ee&le Jee{ Peeueer. cee$e
mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le DeeefCe Ke®ee&le DeefuekeÀ[s keÀe yeoue nesle iesues ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Òee. cemeûesJn
³eebveer D eeHeu³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&mebyebOeer®³ee DeeOegefvekeÀ efme×ebleele kesÀues. ³ee efme×eblee®³ee
efJeMuesiejpee) Je iegCeelcekeÀ Jemlet (ie gCeelcekeÀ iejpee) ³ee mebkeÀuHevee ceeb[u³ee. ³ee JemletbHewkeÀer meeJe&peefvekeÀ
Jemlet mebyebefOe®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
ìes[esjes ³eeb®³ee celes, ’meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee DeMee Jemlet Demeleele p³ee Òel³eskeÀeuee ueeYe
efceUJetve osleele DeeefCe p³eeb®eer GHeueyOelee SkeÀe®e JesUsme DeveskeÀ J³eeqkeÌlebkeÀ[tve GHeYeesie Iesleu³eeves
keÀceer nesle veener.“
1De.6.1 meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer JewefMe<ìîes :
meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³ esleerue.
1) DeefJeYeep³elee :
Keepeieer JemletbÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ Jemletb®es mJeleb$e, DemeeceeF&keÀ DeMee GHeYeesi³e
HeefjceeveeceO³es ueneve -ueneve legkeÀ[s keÀjlee ³esle veenerle. ceeveJee®³ee iejpee HetCe& keÀjCeeN³ee
meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³e e yeN³ee®e ÒeceeCeele DeefJeYeep³e mJeªHeele Demeleele.
pemes, meeJe&peefvekeÀ GÐeeves, HeoHeLe, meeJe&peefvekeÀ megj#ee ³eb$eCee, Hetj efve³eb$eCe OejCes,
jml³eeJejerue efoJes F.
2)DeHeJepe&ve leÊJee®ee DeeYeeJe :
meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeye leerle DeHeJepe&ve leÊJe ueeiet nesle veener. cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ
Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve Flejebvee otj þsJelee ³esle veener. keÀejCe DeMee meeJe&peefvekeÀ JemletbJej kegÀCee
SkeÀe Keepeieer J³eeqkeÌle®eer ceeuekeÀer vemeles.
3)Jemlet®³ee i egCeJeÊesyeÎue ceeefnleer GHeueyOe nesle veener :
meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee GlHeeove Je GHeYeesie ³eeb®³ee iegCeelcekeÀ yeeyeleerle HegjsMeer ceeefnleer
efkeÀceeve Ke®ee&ceO³es meJee¥vee®e GHeueyOe nesT MekeÀle veener.
4)meeJe&peefvekeÀ Jemletb®es G lHeeove keÀjCeeN³ee GÐeesieele yengOee Ieìl³ee GlHeeove Ke®ee&®eer DeJemLee
ueeiet nesles.munotes.in

Page 26

26Òee. nesue@[ ce@keÀerve cnCeleele keÀer, p³ee Jemletb®ee SkeÀe®e JesUer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ
GHeYeeskeÌl³eeme l³ee®e efkebÀceleerceO³es GHeYeesie Ieslee ³eslees Je mebYeeJ³e GHeYeeskeÌl³eebvee DeHeJeefpe&le
keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjeJee ueeielees DeMee meJe& Jemletbvee meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCeleele.
Òee. cemeûesJn ³eebveer meeJe&peefvekeÀ Jemlet / meeJe&peefvekeÀ iejpee ³eeb®es Jeefie&keÀjCe oesve ieìele
kesÀues Deens.
1) meeJe&peefvekeÀ Jemlet
2) iegCeelcekeÀ Jemlet
Òee. cemeûesJn ³eebveer iegCeelcekeÀ Jemletbvee meeJe&peefvekeÀ Jemletb®ee®e SkeÀ ÒekeÀej ceeveuee Deens.
meeJe&peefvekeÀ iejpee Je iegCeelcekeÀ iejpeeb®eer le=Hleer SkeÀe®e ceeiee&ves J³ ekeÌle keÀjlee ³esle veener. oesvnerner
iejpee meeJe&peefvekeÀ mJe©Hee®³ee Demeu³ee Je l³eeb®³ee le=Hleermeeþer meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ûeefnle ceeveuee lej
meeJe&peefvekeÀ iejpee mejmekeÀì YeeieefJeu³ee peeleele. lej iegCeelcekeÀ iejpeebceO³es ûeenkeÀeb®³ee Hemebleer®ee
¬eÀce ue#eele Iesleuee peelees. keÀener iejpee ³ee meg©Jeeleeruee meeJe&peefvekeÀ iejpee Demeleele HeCe
keÀeueeblejeves l³ee iegCeelcekeÀ Demeu³ee®es peeCeJeles. cemeûesJn ³eeb®³ee celes, keÀener meeJe&peefvekeÀ iejpee®³ee
Keepeieer Je meeJe& peefvekeÀ iejpeeb®³ee meerceejsiegCeelcekeÀ iejpee Deiej iegCeelcekeÀ Jemletb®eer GoenjCes meebielee ³esleerue.
1De.6.2 meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe :
meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ueeieles.
1) mekeÀejelcekeÀ yeefn&ielelee efvecee&Ce keÀjCes :
yeefn&ielelee ns meeJe&peefvekeÀ Jemletb®es cenÊJee®es JewefMe<ìîes ceeveues peeles . yeefn&ielelee cnCepes
DeeefLe&keÀ HeÀe³eos efkebÀJee DeeefLe&keÀ leesìs pes Flej DeeefLe&keÀ #es$eeuee menve keÀjeJes ueeieleele. Goe.
efMe#eCeecegUs SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee %eeveele Je keÀewMeu³eele Jee{ nesles. lemes®e l³ee J³eeqkeÌle®³ee %eevee®ee Je
keÀewMeu³ee®ee meceepeeueener HeÀe³eoe neslees. Meemeve ceesHeÀle efMe#eCe HegjJetve DeMee ÒekeÀej®eer mekeÀejelcekeÀ
yeefn&ielelee efvecee&Ce keÀ© MekeÀlees. keÀejCe Keepeieer #es$eekeÀ[tve keÀoeef®ele meeJe&peefvekeÀ iejpe DeLeJee
Jemlet cnCetve efMe#eCee ®eer Hetle&lee meieUîee J³eeqkeÌlevee nesF&ue®e Demes veener, jmles, efJepeHegjJeþe, mJe®í
HeeC³ee®ee HegjJeþe, Deejesi³eefJekeÀjC³eeceO³es Meemeve cenÊJee®eer DeeefLe&keÀ Ye tefcekeÀe Heej Hee[lees.
2) cekeÌlesoejerJej efve³eb$eCe :
SKeeÐee GÐeesiemecegneves efkebÀJee GÐeesiemebmLesves GlHeeove lemes®e efkebÀceleefJeGHeYeeskeÌl³eeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Dev³ee³ekeÀejkeÀ Demesue lej mejkeÀej DeMee JesUe r l³eeJej efve³eb$eCe
þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. yeN³ee®e JesUe efJeefMe<ì GÐeesiemebmLee DeeHeu³ee cekeÌlesoejer MekeÌleer®ee JeeHej
keÀ©ve Flej GÐeesiemebmLeebvee mHeOexletve yeensj keÀe{C³ee®ee Òe³elve keÀjleele. DeMee JesUer Meemeve
meeJe&peefvekeÀ i ejpeeb®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer lemes®e DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eemeeþer cekeÌlesoejer
efve³eb$eCeemeeþer efve³ece lemes®e ³eespevee jeyeJet MekeÀles.
3) GlHeVe efJelejCeeleerue YetefcekeÀe :
meeJe&peefvekeÀ Jemlet Deiej iejpee osMeele erue ueeskeÀebvee efceUeJ³eele ³eemeeþer GlHeVee®es ³eesi³e
efJelejCe nesCes iejpes®es Demeles . Keepeieer Jemlet®es mesJeve keÀjC³eemeeþer GHeYeeskeÌl³eeuee l³ee Jemletmeeþer
efJeefMe<ì efkebÀcele ceespeeJeer ueeieles. Hejblet keÀceer GlHeeove, efMeJee³e p eemle efkebÀcele ³ee OeesjCeecegUsmunotes.in

Page 27

27meJe&meeceev³e pevelesuee DeeHeu³ee cetueYetle iejpeener HetCe& keÀjCes keÀþerCe nesJetve yemeles. DeMee JesUer
MeemeveekeÀ[s oesve He³ee&³e Demeleele. SkeÀ meeJe&peefvekeÀ Jemlet HegjefJeCes efkebÀJee GlHeVee®es meceeve efJelejCe
nesC³eemeeþer keÀj j®evesle yeoue keÀjCes. keÀj j®evesle yeoue kesÀu³eeme peemle GlHeVe DemeCeeN³ee
ueeskeÀebkeÀ[tve keÀje®eer Jemetueer nesJetve Meemevee®es GlHeVe Jee{C³eeme ceole nesles. efMeJee³e ³ee Jee{erJe
GlHeVee®³ee ceeO³eceeletve Meemev eeme meeJe&peefvekeÀ Jemlet efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesles.
4) meeJe&peefvekeÀ Jemlet -mesJeeb®ee HegjJeþe :
mejkeÀej JenelegkeÀ -oUCeJeUCe, efJepeHegjJeþîeeleerue meJeuele, HeeCeerHegjJeþe, mJemle Oeev³e
HegjJeþe, ceesHeÀle efMe#eCe, Deejesi³eefJe< e³ekeÀ megefJeOee, je<ì^er³e megj#ee F. ®³ee ceeO³eceeletve meeJe&peefvekeÀ
iejpee HetCe& keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee efJeYeepeve ve keÀjlee ³esCeeN³ee Demeu³eeves
l³eeb®ee SkeÀef$ele GHeYeesie Ieslee ³eslees Je He³ee&³eeves me ceepee®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[tve ³esles. pemes,
meeJe&peefvekeÀ Go³eeves, jml³eebJejerue efJepes®eer mees³e, jml³ee®³ee yeepetves efomeCeejs HeoHeLe Fl³eeoer.
5) DeeefLe&keÀ keÀe³ee&ceO³es keÀe³eosMeerj DeeefCe meeceeefpekeÀ ®eewkeÀì Òeoeve keÀjCe s:
keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer mebkeÀuHevee DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle ª{ nesle Deens. Meemeve
DeeHeu³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer efMe#eCe, Deejesi³e, mebj#eCe,
ceveesjbpeve F. DeeefLe&keÀ keÀe³ee&ceO³e s Jee{ keÀjle Deens. lemes®e efkebÀcele, GlHeeove DeeefCe efJelejCe F. ceO³es
meeceeefpekeÀ efnle meeOeuee peeC³eemeeþer keÀe³eosefMej lejlegoeR®eer efveefce&leer keÀjles. meeJe&peefvekeÀ iejpee HetCe&
nesJetve ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeeceO³es Je e{ JneJeer ner l³eeceeie®eer Meemevee®eer YetefcekeÀe Demeles.
6) vekeÀejelcekeÀ yee¿elesJej efve³eb$eCe :
meceepee®³ee Deejesi³ee®³ee efJe®eej keÀjlee yeN³ee®e JesUe l³eekeÀ[s ogue&#e nesle Demeu³ee®es
efometve ³esles. DeefuekeÀ[s Jee{les DeewÐeesefie keÀjCe DeeefCe MenjerkeÀjCe ³eecegUs ÒeotPeeu³ee®es efometve ³esle Deens. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee Deejesi³eeJej l³ee®ee Del³eble JeeF&ì HeefjCeece nesle Deens.
Deefve³ebef$ele yeepeejHesþ Je Jee{les DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ³eeves cee sþîee ÒeceeCeeJej ÒeotGÐeespekeÀ lees Òeotnmle#esHeecegUs neefvekeÀejkeÀ yee¿elee efve³eb$eCeele ³esT MekeÀles. mejkeÀej ÒeotkeÀe³eos keÀ©ve DeMee ÒekeÀej®eer vekeÀejelcekeÀ yee¿elee efve³eb$eCeele DeeCet MekeÀles.
7) vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe :
ceeveJeeuee pevcelee®e Òeefleef<þle peerJeve peieC³ee®ee vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ Deens. He³ee&JejCe,
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer, efJeefJeOe ÒekeÀej®eer vewmeefie&keÀ mebmeeOeves ³eeb®ee meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCetve meJe&
ueeskeÀebvee GHeYeesie IesC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. ³ee yeeyeleerle efJeefMe<ì J³eeqkeÌle, mebmLee, Deiej mebIeìveeb®eer
cekeÌlesoejer efvecee &Ce nesle Deens Demes efveoMe&veeme Deeu³eeme mejkeÀej l³eeJej efve³eb$eCe DeeCeles Je
meceepeeleerue meJe& GHeYeeskeÌl³eebvee ³ee mebmeeOeveeb®ee GHeYeesie Ieslee ³eslees He³ee&³eeves l³eeb®³ee vewmeefie&keÀ
nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe nesles.
8) meeceeefpek eÀ megj#ee Òeoeve keÀjCes :
yeepeej³eb$eCee osMeeleerue veeieefjkeÀebvee pes yesjespeieejer, DeepeejHeCe, Je=×HekeÀeUeleerue
DeepeejHeCe F. meeþer meeceeefpekeÀ megjef#elelee osT MekeÀle veener. mejkeÀejuee®e efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
meeceeefpekeÀ megj#ee H egjefJeC³eemeeþer Heg{ekeÀej I³eeJee ueeielees. Yeejleele efkeÀceeve jespeieej, keÀe³eoe,
iejesojHeCeeleerue megdÆer, yeesveme keÀe³eoe, efveJe=ÊeerJesleve keÀe³eoe ³eemeejK³ee efJeefJeOe keÀe³eÐeebÜejs
osMeeleerue keÀeceieejebvee meeceeefpekeÀ megjef#elel ee HegjefJeueer peeles.munotes.in

Page 28

281De.7 meejebMe
Òemlegle ÒekeÀjCeeleerue efJeJes®eve GHeYeeskeÌles Je GlHeeokeÀ ³ee oesneWveener GHe³egkeÌle þjCeejs Deens.
mebOeer l³eeie Ke®e& mebkeÀuHevesletve meJeexÊece mebOeer efveJe[er®es %eeve efceUles. meeOeejCele: veHeÀe keÀceeefJeCes ns
GlHeeokeÀe®es O³es³e Demeles. DeMeeJesUer mebmeeOeveeb®ee meJeexÊece JeeHej keÀ©ve efmLej Je yeoueles Ke®e& pej
ce³ee&efole þsJeC³eeceO³es GlHeeokeÀeuee ³eMe Deeues lej l³ee®³ee uesKee Je DeeefLe&keÀ veHeÌ³eele Jee{ nesT
MekeÀles ns Jejer ue efJeMuesDemeu³ee®es DeeHeCe Heeefnues DeLee&le®e DeMee JesUer yeepeej meceleesue Je meceepe efnle / keÀu³eeCe meeO³e
keÀjC³eemeeþer Meemeveeves yeepeej DeLe&J³eJemLesle nml e#esHe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meeJe&peefvekeÀ Jemletb®ee
HegjJeþe keÀjCes lemes®e ce³ee&efole mebmeeOeveeb®es meb³egkeÌlekeÀefjl³ee efJelejCe keÀjCes F. keÀeceele Meemeveeves
Heg{ekeÀej Iesleu³eeme meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ nesC³eeme ceole ne sF&ue ns Jejerue efJeJes®eveeJe©ve
efometve ³esles.
1De.8 MeyokeÀesMe
Jew³eefuHekeÀ Ke®e& (Opportunity cost ): meO³ee efJeefMe<ì JeeHejele Demeu³eecegUs ogmeN³ee
meJeexÊece mebOeer®³ee l³eeieeyeÎue menve keÀjeJes ueeieCeejs vegkeÀmeeve cnCepes mebOeer -l³eeie Ke®e&.
uesKee veHeÀe (Accounting Profit) : SketÀCe ÒeeHleerceOetve SketÀCe Ke®e& (J³ekeÌle Ke®e& -
(Explicit Cost ) Jepee kesÀu³eeme uesKee veHeÀe efceUlees.
DeeefLe&keÀ veHeÀe (Economic Profit) : SketÀCe ÒeeHleerceOetve JewkeÀefuHekeÀ J³ekeÌle Je DeJ ³ekeÌle Ke®e&
Jepee kesÀu³eeveblej DeeefLe&keÀ veHeÀe efceUlees.
yee¿elee (Externality) : yee¿elee cnCepes Demes DeeefLe&keÀ HeefjCeece nesle keÀer pes, GlHeeoveecegUs
Je GHeYeesieecegUs Flej J³eeqkeÌlebvee efkebÀJee DeeefLe&keÀ IeìkeÀebvee meesmeeJes DeLe Jee menve keÀjeJes
ueeieleele.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet (Public Goods) : meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee DeMee Jemlet Demeleele keÀer p³ee
Òel³eskeÀeuee ueeYe efceUJetve osleele DeeefCe p³eeb®eer GHeueyOelee SkeÀe®e JesUsme DeveskeÀ J³eeqkeÌleveer
GHeYeesie Ies leu³eeves keÀceer nesle veener.
1De.9 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& / mebOeer -l³eeie Ke®e& mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³eeleerue Yeso meebiee.
3.yeepeej DeHe³eMee®eer keÀejCes meebiee.
4.yee¿elee mebkeÀuHevee meefJemlej mHe<ì keÀje.
5.meeJe&peefvekeÀ Jemletb®eer JewefMe<ìîes meebiee.
6.meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 29

29IeìkeÀ - II
2

ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.k&Hkkx % 1
(Demand and Supply Analysis-Part :1)

izdj.k jpuk :
2-0izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
2-1 izLrkouk
2-2 ekx.kh o ekx.khpk fu;e
2-3 ekx.khps fu/kkZjd ?kVd
2-4 cktkj ekx.kh Qyu
2-5 xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar
2-6 LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke
2-7 iqjoBk o iqjoB;kpk fu;e
2-8 iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd
2-9 iqjoBk odzkrhy cny
2-10 iqjoB;kph yofpdrk
2-11 iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd
2-12 lkjka’k
2-13 iz’u

2-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :

Û ekx.kh o ekx.khP;k fu;ekpk vH;kl dj.ks-
Û ekx.khps fu/kkZjd ?kVd vH;kl.ks-
Û cktkj ekx.kh Qyukpk vH;kl dj.ks-
Û xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar letwu ?ks.ks-
Û LukWc] cSaMoSxu vkf.k os Cysu ifj.kke letwu ?ks.ks-
Û iqjoBk o iqjoB;kP;k fu;ekpk vH;kl dj.ks-
Û iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd vH;kl.ks-
Û iqjoBk odzkrhy cny letwu ?ks.ks-
Û iqjoB;kph yofpdrk letwu ?ks.ks-
Û iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd vH;kl.ks-
munotes.in

Page 30

302-1 izLrkouk (Introduction) :

ekx.kh o iqjoBk ;k ladYiusyk O;olkf;d vFkZ’kkL=kr
[kqi egÙo vkgs- O;olkf;d gs usgehp uQk feGfo.;kpk iz;Ru
djhr vlrkr- cktkjkr fn?kZdkGki ;Zar fVdwu jkg.;klkBh ekx.kh
o iqjoBk ;k fo”k;haps Kku vl.ks frrdsp egÙokps vkgs-
O;ogkjkr vusdnk oLrw [kjsnh dj.;kph r;kjh fdaok bPNk ;k
vFkkZus ekx.kh gk ‘kCn okijyk tkrks- ijarq ekx.kh o bPNk ák
nksUgh ladYiukae/;s Qjd vkgs- yksdkaP;k vla[; bPNk vlrkr
R;kph rhozrk o xq.koÙkk gh O;fDru qlkj fHkUUk fHkUUk vlrs- ,[kknh
oLrw goh vl.ks fdaok dsoG bP Nk vl.ks gs ekx.kh fuekZ.k
gks.;klkBh iqjsls ukgh- Eg.ktsp bPNsyk tj iS’kkps@dz;’kDrhps
ikBcG feGkys rj R;kps ekx.khr :i karj gksrs- FkksMD;kr ekx.kh
r;kj gks.;klkBh izHkkoh bPNk vlyh ikfgts- Eg.ktsp bPNsyk
[kjsnh’kDrhps ikBcG vlsy rjp ek x.kh fuekZ.k gksrs- ekx.kh o
iqjoBk ;k ladYiuk oLrw o lsaokph fdaer Bjfo.;kr egÙokph
Hkwfedk ctkorkr-

oLrwph fdaer gh oLrwyk v l y s y h e k x . k h v kf . k o L r w p k
iqjoBk ;kuqlkj Bjrs- ;kiSdh ekx.khP;k ek xs miHkksDRkk /xzkgdkph
bPNk vkf.k R;k bPNsyk vl.kkjs iS’kkps ikBcG vfHkizsr vlrs-
rlsp iqjoB;kP;k ekxs iqjoBk fdaer fdaok mRiknukpk [kpZ gk
egÙokpk ?kVd vlrks- fdaer Bj fo.;kP;k izfdz; se/;s ekx.kh
vkf.k iqjoB;kP;k fo’ys”k.kkauk lkj[ksp egÙo vlrs-

izLrwr izdj.kkr ekx.kh o ekx.khpk fu;e] ekx.khoj ifj.kke
dj.kkjs ?kVd] cktkj ekx.kh Qyu] xq.k/kekZps fl/nkar /xzkgd orZu
Li”Vhdj.k fl/nkar] LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke] iqjoBk
o iqjoB;kpk fu;e] iqjoB;koj if j.kke dj.kkjs ?kVd] iqjoBk
odzkrhy cny] iqjoB;kph yofpdrk ;kaph ekfgrh ?ks.kkj
vkgksr-

2-2 ekx.kh o ekx.khpk fu;e ( Concept and Law of
Demand ) :

v-ekx.kh ( Concept of Demand ) %
ekx.kh gh lkis{k ladYiuk (Relative concept) v k g s ]
Eg.ktsp izR;sdkaph ekx.kh gh osxosxG;k Lo:ikph vlsy rh munotes.in

Page 31

31lkj[khp vlsy vls ukgh- loZlk/ kkj.ki.ks ,[kk|k oLrwcíyph
vkoM fdaok bPNk Eg.kts R;k oL rwph ekx.kh letyh tkrs- ek=
v’kk ekuoh bPNsyk vFkZ’kkL=kr ek x.kh EgVys tkr ukgh- bPNk
o dz;’kDrh lkscr O;Drhph iSlk [kpZ dj.;kph ekufld r;kjh
vlkoh ykxrs] rsOgk R;k bPNsl ^ekx.kh* vls Eg.krkr-
^^cktkjkyk oLrw fodr ?ks.;klkBh |koh ykx.kkjh fdaer ns.;kph
,sir o r;kjh ;kauh ;qDr vlysyh euq”;kph bPNk fdaok xjtk
Eg.kts R;k oLrwlkBh vlysyh ek x.kh gks;- oLrwaP;k ekx.khP;k
lanHkkZr fof’k”V dkG o fof’k” V fdaer ;kapk lanHkZ egÙokpk
vlrks]

Û ekx.kh Pkh O;k[;k ( Definations of Demand ) :

1- csugWe %
^^oLrwph ekx.kh Eg.kts fof’k”V fdaerhyk [kjsnh dsyh tk.kkjh
oLrwph uxla[;k gks;-**

2- LVksfu;j o gsx %
^^vFkZ’kkL=kr ekx.kh Eg.kts T;k bPNsyk IkS’kkps ikBcG ykHkysys
vlrs-**

3-izk- fyIls %
^^dqVaqckdMwu oLrwph th uxla[;k [kjsnh dsyh tkbZy] ;kykp
ekx.kh Eg.krkr-**

4-izk-fgCMu %
^^cktkjkr fnysY;k fofo/k fdaerh auk] nj dkyko/khr [kjsnh dsys
tk.kkjs oLrwaps ux Eg .kts ekx.kh gks;-**

5-izk-gkosZ %
^^ekx.kh Eg.kts oLrw feGf o.;kph bPNk vl.ks vkf.k R;k
oLrwyk bPNqdrsus vkf.k Bj kfod fdaer ekst.ks gks;**

ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] dks.kR;kgh oLrwph
ekx.kh Eg.kts] oLrw o lsaokph fnysY;k fderhyk >kysyh [kjsnh
gks;- ekx.kh gh osG o fBdk.k o O;fDruqlkj cnyrs-ekx.kh
fuekZ.k gks.;klkBh iq
munotes.in

Page 32

321- bPNk (Desire)
2- [kpZ dj.;kph r;kjh (Willingness to Pay)
3- [kjsnh dj.;kph {kerk (Ability to Purchase)

c-ekx.khpk fu;e ( Law of Demand ) :
ekx.khpk fu;ekyk [kjsnhpk ifgyk fu;e ( First Law of
Purchase ) Eg.krkr- ekx.khpk fu;e@f l/nkarkps Li”Vhdj.k QzkUl
xf.krK dquksZ (Cournot) ;kauh lu 1838 e/;s dsyh- R;kuarj MkW-
vYQzsM ek’kZy ;kauh lu 1890 e/;s ''Principles of Economics''
;k xzaFkkr ;k fu;ekps ‘kkL=h; n`f” Vdks.kkrwu Li”Vhdj.k dsys vkgs-
ekx.khpk fu;e@fl/nkar oLrwph fdaer o ekx.kh ;kae/khy O;LRk
laca/k LIk”V djrks- OkLrwaP;k fdaerhr cny >kY;kl ekx.khr
dks.kR;k fn’ksus cny gksrkr rs ;k fl/nkarko:u letrs- fdaer o
ekx.kh ;karhy xq.kkRed laca/k ekx.khP;k fu;ekrwu Li”V gksrks-
;karhy ekx.kh gk voyafcr ?kVd ( Depend variable ) vkgs- rj
fdaer gk Lora= ?kVd ( Independ variable ) vkgs-

Û fo/kku ( Statement ) :
^^brj ifjfLFkrh dk;e vlrkuk oLrwaP;k fdaerhr ok< >kY;kl
oLrwaph ekx.kh deh gksrs] ;kmyV oLrwaP;k fdaerhr ?kV >kY;kl
OkLrawph ekx.kh ok
Û lw= ( Formula ) :
D ¾ f (P)
;sFks]
D ¾ ekx.kh (Demand)
f ¾ Qyu (Function)
P ¾ fdaer (Price)

Û xzfgrs (Assumptions) :
1- miHkksDRkk / xzkgdkaps mRiUUk fLFkj vkgs] vkfFkZd fLFkrh cnyr
ukgh-
2- miHkksDR;kP;k vkoMhfuoMhr cny gksr ukghr-
3- yksdla[;k fLFkj vkgs-
4- jk”Vªh; mRiUukps okVi dk;e vkgs-
5- Ik;kZ;h o iwjd oLrwaP;k fdaerh fLFkj vkgsr-
6- Hkkoh fdaerhps vankt fLFkj vkgsr-
7- yksdkauk cktkjisBsps iw.kZ Kku vkgs- munotes.in

Page 33

338- oLrwaPks Lo:Ik] ir o ekstrk ;s .kkÚ;k lhekUr mi;ksfxrsr cny
gksr ukgh-
9- pyu/iSlkpk iqjoBk fLFkj vlrks-
10- ra=Kku o la’kks/ku fLFkj vlrs-
11- tkghjkrhpk izHkko ‘kqU; vkgs-
12- oLrwph [kjsnh gk izfr”B spk fo”k; gksrk dkek u;s-
13- gokekukr rlsp _rqekukr cny gksr ukgh-
14- R;k oLrwalkBh uohu Ik;kZ;h oLrwaps mRiknu gksrk dkek u;s-
15- IkS’kkph mi;ksfxrk fLFkj vlkoh-
16- rsth o eanhph ifjfLFkrh vfLrokr ulkoh-
17- ljdkjh /kksj.kkr dks.krkgh cny gksr ukgh-

Û fu;ekps Li”Vhdj.k ( Explanation ) :

rDrk % 2-1

fdaer o ekx.kh ;kae/khy O;Lr laca/k
vkaC;kph fdaer¼:Ik;s½ v k a C ; k p h e k x . k h
5 10
4 20
3 30
2 40
1 50

vkd`rh % 2-1
munotes.in

Page 34

34 ojhy rDRkk 2-1 o vkd`rh 2-1 o:u vls fnlqu ;srs dh]
fdaer o ekx.kh ;kae/;s fo:/n lacaa/k (Inverse relationship)
vlrks- fdaer o ekx.kh ;kae/khy cny ,dkp fn’ksus u gksrk
osxosxG;k fn’ksyk gksrkr- fdaer okfdaer deh >kyh dh ekx.kh o k < r s ] ; k y k p e k x . k h p k
fu;e/fl/nkar/izfreku Eg.krkr-

Û ekx.kh odzkph oSf’k”V;s @xq.k/keZ (Features/ Properties of
demand curve) :
1- ekx.kh odz _.kkRed vkdkjkpk fdaok mrkjkpk (Negative
sloping) vlrks-
2- ekx.kh odz fdaer o ekx.kh ;kae/;s O;Lr laca/k (Inverse
relationship) n’kZforks-
3- ekx.kh odz gk cfgjxksZy Lo:ikpk (Convex to the origin)
vlrks-
4- ekx.kh odz d/khgh ^{k* o ^v * v{kkauk Li’kZ djhr ulrks
(Do not intersect either axis), rj rks ;k nksu v{kkae/;s
v/kZpanzkd`rh v’kk vkdkjkpk vlrks-

Û ekx.kh fu;e vuqHkokyk ;s.;kph dkj.ks (Causes of demand
law) :

1- tkLr uxkaph [kjsnh dsY;keqG s ?kVR;k@vkÚgklh mi;ksxhyk
fu;e ykxq gksrks-
2- fofo/k oLrwaP;k miHkks xkps rÙo ykxq iMrs-
3- xjtkph deh o vf/kd rhozrk-
4- mRiUUkkrhy fo”kerk-
5- mRiUUk ifj.kke (Income effect) -
6- izfrLFkkiu ifj.kke (Substitution effect) -
7- miHkksDR;kaP;k la[;srhy cny-
8- fdaer o ekx.kh ;kae/khy O;Lr laca/k (Inverse relationship) -

Û ekx.kh fu;ekrhy e;kZnk (Limitations) :

1-yksdkaP;k mRiUUkkr cny >kyk rj ekx.khP;k fl/nkar izR;;kl
;sr ukgh-
2-yksdkaP;k vkoMh&fuoMh] QW ’ku ;kae/;s cny >kyk rj
ekx.khpk fu;e [kjk Bj.kkj ukgh-
3-Ik;kZ;h oLrwaP;k fdaerhr cny gksrk dkek u;s- munotes.in

Page 35

354-LoLr Ik;kZ;h oLrw fu ekZ.k >kY;kl ekx.khpk fu;e [kjk Bj.kkj
ukgh-
5-yksdla[;sr ok< >kY;kl oLrw ph fdaer o ekx.khrhy O;Lr
izek.k laca/k fnlwu ;sr ukgh-

Û ekx.kh fu;ekrhy vk{ksi@fVdk (Exceptions) :
1- fxQsupk fojks/kkHkkl (Giffen paradox) :

vkd`rh % 2-2

fxQsupk fojks/kkHkkl

ojhy vkd`rh 2-2 o:u vls fnlqu ;srs dh] lj jkWcVZ fxQsu
;k vFkZ’kkL=Kkus gyD;k oLrwckcr hr ekx.khpk fu;e dk;kZfUor
gksr ukgh] vls lkafxrys vkgs- fud`”V oLrwaph fdaer deh >kyh
rj] ekx.kh lq/nk deh gksrs rlsp fdaerhr ok< >kyh rj]
ekx.khr lq/nk ok< gksrs- mnk- t k M s H k j M s d k i M ] e d k ] i k o ]
gk;czhM&Tokjh o cktjh] LoLr cVkVs] ouLirh rwi-

xjhc O;DrhaP;k ckcrhr vls vkgyD;k izrhP;k oLrawph fdaer deh >kyh o O;Drhaps okLro
mRiUUk T;kosGh okoLrwoj iSls [kpZ dj.;kl r;kj g k s r s - R ; k p c j k s c j f d a e r h
mrjysY;k gyD;k izrhP;k oLrwaph ek x.kh deh gksrs- ijarw laiw.kZ munotes.in

Page 36

36cktkjisBspk fopkj djrk gk fojks/kkHkkl frrdklk egÙokpk Bjr
ukgh- dkj.k] th oLrw ,[kk|k O;DrhP;k n`”Vhus fud`”V vlrs
rhp oLrw brjkaP;k n`”Vhus pkaxyhgh vlw ‘kdrs-

2-izfr”BsP;k oLrw (Prestige goods) :
izfr”BsP;k oLrwaP;k fdaerhr ok< >kyh rjh lektkrhy Jhear
oxZ vkiyh izfr”Bk fVdowu Bso.;k lkBh ;k oLrwaP;k ekx.khr ?kV
djr ukgh- mnk- fgjs] lksus] ek srh] jRus] nqfeZG oLrw b-

3-Hkfo”;dkyhu vankt (Guess of future) :
letk]Hkfo”;dkGkr fof’k”V oL rwaP;k fdaerh ok<.kkj v’kh
vis{kk vlsy rj orZeku dkGk r R;k oLrwaph ekx.kh ok
4-lo;hP;k oLrw (Habits goods) :
miHkksDR;kyk T;k oLrwaph lo; ykxysyh vlrs] v’kk oLrwaph
fdaer ok
5- vko’;d oLrw (Necessary goods) :
vko’;d oLrwaP;k fdaerhr ok < >kyh rjh ekx.khr ?kV gksr
ukgh- rlsp fdaerhr ?kV >kyh rjh ekx.kh ok
6- vk.khck.khph ifjfLFkrh (Emergency situations) :
;q/nkP;k dkGkr oLrwaph VapkbZ fuekZ.k gksbZy vls miHkksDR;kauk
okVr vlrs-R;keqGs miHkksDrs oLrwapk lkBk djrkr- v’kkosGh
fdaer ok< gksÅugh lkBk dj.;klkBh ekx.kh dsyh tkrs-

7- rsth o eanh (Inflation and Depression) :
rsthP;k dkGkr fdaerh ok mRiUUkok< gksÅu ekx.kh rgh ok< gksrs- eanhP;k dkGkr oLrwaP;k
fdaerh deh vlrkr] rjhgh ekx.kh Qkjp deh vlrs- ekx.kh u
ok<.;kps dkj.k Eg.kts xzkgdkap h dz;’kDrh deh >kysyh vlrs-

8- lêsckth (Speculation) :
,[kk|k oLrwph fdaer okok<.;kph ‘kD;rk vlY;kl yksd l/;kP;k okR;k oLrwps vf/kd ux [kjsnh djrkr- Eg.kts fdaer okvlrkukgh ekx.kh ok
munotes.in

Page 37

379- xzkgdkaP;k Hkzked dYiuk (Psychologically Bias of
Customers) :
tj xzkgd fdaerho:u xq.koÙkk Bjfor vlrhy rj fdaerh
deh >kY;koj ekx.kh lq/nk deh gksÅ ‘kdrs-

10- ,dfu”B xzkgd (Brand Loyalty) :
dkgh xzkgd fof’k”V oLrway kp izk/kkU; nsr vlrhy rj] v’kk
osGh fdaer okgks.kkj ukgh-

11- brj ?kVd (Other factors) :
mnk- t k f g j k r h p k i z H k k o ] l j d k jh /kksj.kkae/;s cny]
cktkjisBkae/khy varj deh vl.ks gs ?kVd lq/nk ekx.kh fu;e
ykxq gks.;kl e;kZnk vk.krkr-

Û ekx.kh fu;ekpk fu”d”kZ (Conclusion) :
ojhyizek.ks ;k fu;ekP;k e;kZnk o viokn vlys rjh ;k
fu;ekps egÙo deh gksr ukgh dk j.k] L{kqe vFkZ’kkL=kr ekx.kh
fu;ekyk vR;ar /[kqi egÙo vkgs rlsp ekx.khP;k fu ;ekus L{kqe
vFkZ’kkL=krhy brj fl/nkarkuk pkyuk fnyh vkgs] gs foljrk
;s.kkj ukgh] frrdsp [kjs-

2-3 ekx.khps fu/kkZjd ?kVd (Determinants of
Demand) :

oLrwph ekx.kh fdrh tkLr vFkok deh gksbZy gs vusd
?kVdkaoj voyacwu vlrs R;kauk ^^ekx.khps fu/kkZjd ?kVd**
Eg.krkr-

1- oLrwph fdaer (Price of a Commodity) :
loZlk/kkj.ki.ks oLrwph fdaer deh >kyh fd ekx.kh okfdaer okOkLrwph ekx.kh ;kapk O;Lr laca/k (Inverse relationship) fnlwu
;srks-

2- lacaf/kr oLrwaP;k fdaerh (Prices of a related goods) :
Ik;kZ;h oLrw (Substitute goods) ph fdaer deh >kyh
rj R;kyk Ik;kZ; vl.kkÚ;k oLra wph ekx.kh deh gksbZy- rlsp munotes.in

Page 38

38Ik;kZ;h oLrawph fdaerhr ok< >kyh rj R;kyk Ik;kZ; vl.kkÚ;k
oLrawP;k ekx.khr ok< gksbZy- mnk-pgk o dkWQh ;k Ik;kZ;h oLrw-

Ikwjd oLrw (Complementary goods) ph fdaer deh
>kyh rj R;kyk Ikwjd vl.kkÚ;k oLrawph ekx.kh okIkwjd oLrawP;k fdaerhr ok< >k yh rj R;kyk Ikwjd vl.kkÚ;k
oLrawP;k ekx.kh deh gksbZy- mnk-dkj o isVªksy ;k Ikwjd oLrw-

3- miHkksDR;kps mRiUUk o mRiUUkkph foHkkx.kh (Consumer’s
Income & distribution) :
loZlk/kkj.ki.ks mRiUUk okekx.kh okk ys rj] ykssdkaph oLrwlkBhph
ekx.kh deh gksrs- ek= fud`”V ntkZP;k oLrw R;kyk viokn
vkgsr-dkj.k mRiUUk ok[kjsnh djrks- R;kpizek.ks rks vk jkenk;h vkf.k PkSuhP;k oLrwaph
[kjsnh djrks- ekx.khoj djkpk vkf.k cprhpk ifj.kke gksrks-

4- IkS’kkpk Hkzeuosx (Circulation of money) :
tj iS’kkpk Hkze.kosx tkLr vlsy rj oLrwph ekx.kh tkLr
vlrs o iS’kkpk Hkze.kosx deh vlsy rj oLrwph ekx.kh deh
jkghy- mnk- pyuok< o pyu?kV ijhfLFkrh-

5-oLrwpk okij (Use of goods) :
oLrwpk okij tj vf/kd vlsy rj oLrwph ekx.kh okoLrwpk okij tj deh vlsy rj oLrwph ekx.kh deh vlsy-

6-oLrwpk ntkZ (Status of goods) :
oLrwpk ntkZ tj pkaxyk@tkLr vlsy rj oLrwph ekx.kh oko oLrwpk ntkZ tj okbZV@deh vl sy rj oLrwph ekx.kh deh
vlsy-

7-yksdla[;k (Population) :
yksdla[;k okjpuk] yksdla[;sps LFkykarj ;kpk gh ekx.khoj ifj.kke gksrks-

8-miHkksDR;kph pkyhfjrh] izk/kkU;@ialrh (Fashion, preferences
of the Consumers) :
miHkksDR;kP;k@xzkgdkaP;k pkyhfjrh] izk/kkU;@ialrh cny
>kY;kl oLrwP;k ekx.khr cny ?k Mwu ;srks- O;Drh dks.kR;k
oLrwyk izk/kkU; nsrkr] ;koj ekx.kh voyacwu vkgs- munotes.in

Page 39

399-gokeku (Weather) :
gokekukrhy cnykuqlkj ekx.khr cny gksrks- mnk- ikolkG;kr
N«;kaph rj fgokG;kr mcnkj diM;kaph ekx.kh ok
10-tkfgjkrh (Advertisements) :
vfydMs tkfgjkr gk ?kVd ekx.khoj ifj.kke dj.kkjk
egÙokpk ?kVd cuyk vkgs-tkghjkrh}kjs xjtk fuekZ.k gksr
vlrkr- tkfgjkr ftrdh izHkkoh frrdh oLrwph ekx.kh ok
11-Hkfo”;dkyhu fdae rhcíyP;k vis{kk (Price expectations of
future) :
orZekudkyhu fdaer okHkfo”;dkGkr okorZekudkyhu ekx.kh okvlrkukgh R;k oLrwph fdaer uthdP;k Hkfo”;dkGkr vk.k[kh
?kVsy ;k vis{ksus v’ kk oLrwaph pkyw ekx.kh deh gksbZy@iq
12-dY;k.kkph foHkkx.kh (Distribution of welfare) :
dY;k.k tj lokZaps ?kMwu vkys rj] vko’;d oLrw o
vkjkenk;h oLrwaph ekx.kh okyksdkaps >kys Eg.ktsp Jhearkps >kys rj] pSuhaP;k oLrwph ekx.kh
ok
13-ra=Kku (Technology) :
tqU;k ra=Kkukis{kk tj ufou ra=Kku okijys rj uDdhp
ekx.khr ok< ?kMwu ;sbZy-

14- cWadk] foek vkf.k okgrwd lqfo/kk (Banks, Insurance and
transport services) :
tj ,[kk|k fBdk.kh cWadk] foek daiU;k o nG.koG.kkph
lk/kus ;ke/;s ok< >kyh rj uDdhp R;k fBdk.kkrhy ekx.kh
ok
15- xzkgdkaph ekufld fLFkrh (Psychologically Bias of
Customers)
xzkgdkaph ekufldrspk ekx.khoj ifj.kke gksr vlrks- mnk-
dkgh xzkgd oLrwaph ekx.kh djrkr] dkj.k nqljs R;k oLrwpk okij
djrkr] ;kykp cSaMoSxu ifj.kke (Bandwagon effect) Eg.krkr- munotes.in

Page 40

40rlsp dkgh xzkgd oLrwaph ekx.kh djrkr] dkj.k nqljs R;k oLrwph
ekx.kh djr ukghr] ;kykp LukWc ifj.kke (Snob effect) Eg.krkr-
rlsp xjhc yksd R;k oLrwaph ekx.kh djrkr dh] T;k oLrwph
ekx.kh JhearkdMwu gksr vlrs] ;kykp izn’kZu ifj.kke
(Demonstration effect) Eg.krkr-

16-ufou oLrw (New Products) :
,[kk|k oLrwph ekx.kh gh R; k oLrwl Ik;kZ;h vl.kkÚ;k uohu
oLrwP;k iqjoB;koj lq/nk voyacw u vlrs- R;keqGs v’kk uohu
Ik;kZ;h oLrwP;k iq joB;keqGs lq/nk oL rwP;k ekx.khr cny
laHkorks-

17-ljdkjh /kksj.ks (Government policies) :
ljdkjh /kksj.kkae/;s dj /kksj.k] vFkZladYi] iS’kkpk iqjoBk]
O;ktnj ;k lkj[;k /kksj.kkapk lekos’k gksrks- mnk- tj ljdkjus
oLrwaoj tkLr izek.kkr f o d z h d j y k / k y k r j o L r w a P ; k f d a e r h
okjLrs] iwy] ‘kkGk vkf.k nok[kku s cka/k.;kr xqaro.kwd dsY;kl
jkstxkj ikrGhr ok< gksÅu yksdka ps mRiUUk ok?kMwu ;sbZy-

18-O;ktkpk nj (Interest rate) :
O;ktkpk nj okoLrw o lsaokoj [kpZ u djrk CkWa dsr Bso.ks tkLr ialr djrkr-

19-brj ?kVd (Other factors) :
lo;h (Habits) ] l.k (Festivals) ] vfHk:ph (Interest) ] po
(Taste) ] l k e k f t d p k y h j h r h (Customs) ] r s t h e a n h P ; k p d z s ]
uSlfxZd ladVs] ;q/ns] fdae rok<@Hkkook<@pyuok<] jk”Vªh;
mRiUUkkps okVi bR;knh ?kVd oLrwP;k ekx.khoj ifj.kke djrkr-

v’kkizdkjs ekx.khoj vusd ? k V d i f j . k k e d j r v l r k r -
LFky@fBdk.k] dkG@osG] O;fDrijÙos ojhy ?kVdkaps deh&
vf/kd ifj.kke ekx.khoj gk sr vlrkr] gs fnlqu ;srs-

munotes.in

Page 41

412-4 cktkj ekx.kh Qyu (Market Demand Function) :

Û oS;fDrd @O;Drhxr ekx.kh (Individual Demand) :
^^oS;fDrd@O;Drhxr ekx.kh e/;s ,dk fof’k”V O;DrhPkh
ekx.kh gh xzfgr /kjyh tkrs] oS ;fDrd ekx.khP;k ,df=dj.kkrwu
cktkj ekx.kh r;kj gksr vlrs-

Û cktkj ekx.kh (Market Demand) :
^^cktkjkrhy loZ O;DRkhaP;k oS ;Drhd ekx.khph csjht Eg.kts
cktkj ekx.kh gks;*

;k cktkj ekx.kh (Marke t Demand) ps fo’ys”k.k iqrDrk2-2 o vkd`rh 2-3vk/kkjs LIk”V dj rk ;sbZy-

rDrk % 2-2

cktkj ekx.kh
oLrqph fdaer ^v* ph
[kjsnh
¼ux½ ^c* ph [kjsnh
¼ux½ Ckktkjkrhy
Ekkx.kh
¼ux½
3 : 15 20 35
4 : 13 17 30
5 : 12 15 27
6 : 10 13 23
7 : 7 10 17

vkd`rh % 2-3

munotes.in

Page 42

42^v* O;DRkhps [kjsnh iz ek.k ^c* O;DRkhps [kjsnh izek.k
cktkjkrhy ekx.kh izek.k
ojhy rDrk 2-2 o vkd`rh 2-3 o:u vls fnlqu ;srs dh]
nksu O;Drhps ^v* vkf.k ^c* ps ekx.kh osGki=d n’kZfoys vkgssr-
cktkj ekx.kh ^v* vkf.k ^c* ps ekx.kh osGki=dkph csjht vkgs-
cktkj ekx.khr loZ xzkgdkaph ekx.kh egÙokph vlrs- cktkjkr
ekx.kh gh fdaerhP;k ok?klj.khlg okodzkizek.ks] MkohdMwu mtohdMs [kkyh ljdrks- R;kr udkjkRed
mrkj vkgs- gs mrkj fdae rh o ekx.khr O;Lr laca/k (Inverse
relationship) nk[kfors-

Û ekx.kh Qyu (Demand Function) :
Dx = f (P x, Pz, Pr, Y,T, P, A , E , F,W, C, I, O)

;sFks]
Dx = X OkLrwPkh ekx.kh (Demand of X goods)
f = Qyu (Function)
Px = X OkLrwPkh fdaer (Price of X goods)
Pz = iqjd oLrwph fdaer (Price of Complementary goods)
Pr= i;kZ;h oLrwph fdaer (Price of Substitute goods)

Y= mRiUUk (Income)
T= po (Taste)
P=yksdla[;k (Population)

A = tkfgjkrh (Advertisements)
E = Hkfo”;dkyhu vis{kk (Price expectations of future)
F= QW’ku@lo;h (Fashion)

W= okrkoj.kh; fLFkrh@gokeku (Weather)
C= pkyhjhrh (Customs)
I= O;ktkpk nj (Interest rate)
O= brj ?kVd (Other factors)

;k e/khy dkgh ?kVdkaps ekiu (Measure) djrk ;srs] rj
dkgh ?kVdkaps ekiu gksbZyp vl s ukgh-rlsp dkgh ?kVdkacjkscj munotes.in

Page 43

43ekx.kh le laca/k (Same relation) n’kZfors rj dkgh
?kVdkacjkscj ekx.kh fojks/kh laca/k (Inverse relation) n’kZfors

2-5 xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar
(Theory of Attributes) :

xq.k/kekZps fl/nkar gk dsfYou yWadsLVj ;kauh lu 1966 e/;s
R;kaP;k ^^xzkgd fl/nkarkps ufou n`”Vhdksu** ;k vkiY;k ys[kkr
ekaMyk- R;kaP;k ers] yksd R;kaP;k Lor%P;k Qk;|klkBh ukgh rj
oLrwaph oSf’k”;s@xq.k/keZ ikgwu oLrw aph ekx.kh djrkr] gh oSf’k”V;s
mi;ksfxrk nsrkr- xq.k/kekZps fl/nka r ;koj lacaf/kr vkgs dh] O;Drh
?kVukaps o.kZu dls djrkr vkf.k gs R;kaP;k fopkjka’kh vkf.k
okx.;ka’kh dls lacaf/kr vkgs - gsMj ;kauh lu 1888 e/;s
ekul’kkL=h; Lo:ikr gh ladYiuk ekaMyh gksrh- R;kuarj ok;uj
vkf.k R;kaps lgdkjh ;kauh ;k c k c r , d L k S / n k a f r d p k S d V
fodflr dsyh- gh lkekftd ekul ’kkL=krhy ,d izeq[k ladYiuk
cuyh vkgs- ok;uj ;kapk fl/nkar dr Z`Rokoj dsanzhr vkgs- xq.k/keZ
gs ekstrk ;sÅ ‘kdr ukgh] R;ka ph QDr mifLFkrh vlrs fdaok
ulrs- izR;sd xq.k/kekZps iqvlrs] Eg.ktsp oSf’k”;s@xq.k/ke Z gs ldkjkRed vlrkr fdaok
udkjkRed vlrkr-

Û mnkgj.k %
osxosxG;k fuekZR;kae/khy dkj fuoMrkuk dkjph ekx.kh djr
vlrkuk] xzkgd QDr R;kaP;k lac af/kr fdaerhpk fopkj djr
ukghr] R;kaP;k lqfo/kkapk fopkj djrkr] tls dh] vkjke] ‘kSyh]
dk;Z{kerk] fVdkÅi.kk] foÜolu h;rk] ba/ku okij bR;knh- gh
oSf’k”V;s@xq.k/keZ ikgwu xzkgd vkiyh ekx.kh djrkr- o vkiY;k
mi;ksfxrse/;s ok< ?kMowu vk.krkr-

Û xzghrs %
1- loZ oLrwae/;s fofo/k oSf’k”V;s@xq.k/keZ vkgsr-
2- fHkUUk czWaM@izr] fHkUUk iz ek.kkr R;kaP;kdMs vkgsr-
3- oSf’k”V;s@xq.k/keZ ekst.;k;ksX; v k g s r E g . k t s p r h o L r q f u ” B
(Realistic) vkgsr-
4- fdaer] mRiUUk o oSf’k”V;s @xq. k/keZ xzkgdkaph oLrwaph fuoM
fu/kkZfjr djrkr- munotes.in

Page 44

445- O;DRkhus orZu y{kkr ?ks.ks fdaok R;kaps fufj{k.k dj.ks
vko’;d vkgs-
6- O;Drhus fo’okl Bsoyk ikfgts-

vkd`rh % 2-4
xzkgd orZu Li”Vhdj.k

ojhy vkd`rh 2-4 o:u vls fnlrs dh] rhu osxosxG;k oLrw
fdaok pkaxyk inkFkZ ¼ mnk-[kk|inkFkZ½ vkgs- izR;sd oLrwae/;s nksu
oSf’k”V;kaps feJ.k@,df=dj.k vkgs-¼ mnk-[kk|inkFkkZP;k ckcrhr
izfFkus vkf.k dWyjh½ ;k vkd`rhrwu xzkgdkph fuoM letrs- nksUgh
v{kkoj nksu oSf’k”V;kaps izek.k ¼i krGh½ n’kZfoys vkgs- rhu czWaMus
fnysY;k nksu oSf’k”V;kaps izek.k rhu fdj.kkauh n’kZfoys vkgs-
xzkgd fuoMhP;k czWaMpk tkLr okij djhr vlY;kus rks lacaf/kr
fdj.kkadMs tkbZy- lo1] lo2] lo 3] lo5 gs leo`Ùkh odz nksu
oSf’k”V;kaps fHkUUk la;kstu vlwu gs mi;ksfxrsph ikrGh n’kZforkr-
ojhy leo`Ùkh odz gs vf/kd mi;k sfxrk feGowu ns.kkjs vkgsr-
leo`Ùkh odz gs cfgxksZy vlwu rs nksu oSf’k”V;kae/khy ?kVrs flekar
nj izfrLFkkfir djrkr] Eg.kts p ,dkph fuoM] nqlÚ;kpk R;kx
djrs-

^l1* gk fcanwojhy oLrwaph xzkgd fuoM djsy- Eg.ktsp czWaM 1
ph fuoM djsy] dkj.k gh fuoM ^l2*] ^l3* gk fcanwojhy
fuoMhis{kk vf/kd pkaxyh vkgs- gk fcanw ojP;k leoÙkh odzkoj munotes.in

Page 45

45vlqu rks vf/kd mi;ksfxrk feGowu nsrks- i.k iqfdaer deh >kY;kl xzkgd ^l4* ^l5* gk fcanwojhy oLrwph
fuoM djsy- Eg.ktsp czWaM 2 ph fuoM djsy] dkj.k gh fuoM
^l1* gk fcanwojhy fuoMhis{kk vf/k d pkaxyh vkgs- dkj.k gk fcanw
ojP;k leoÙkh odzkoj vlqu rk s deh fdaer o vf/kd mi;ksfxrk
feGowu nsrks-

Û xq.k/kekZps fl/nkar@xzkgd orZu Li”Vhdj.kkP;k e;kZnk
(Weakness of the Attr ibutes Theory ) :
;ke/;s [kkyhy derjrk vkgsr %
1- dkgh oSf’k”V;s ekstyh tkÅ ‘k dr ukghr- mnk- lkSn;Z] po
vkf.k euksjatu ewY; ;klkj[ks oSf’k”V;s O;Drhfu”B vkgsr
vkf.k Eg.kwup rh xzkgdkaP;k eukr vkgsr-

2- ;k fo’ys”k.kke/;s dsoG nksu oSf’k”V;s jpyh tkÅ ‘kdrkr-
cÚ;kp oLrwae/;s vusd oSf’k”V;s vlrkr-

Û xq.k/kekZps fl/nkar@xzkgd orZu Li”Vhdj.kkps Qk;ns
(Advantages of the At tributes Theory ) :

1- gs fo’ys”k.k fu”Bk Li”V djrs ] rh Eg.kts] tsOgk fdaerh
cnyrkr] rsOgk xzkgd gs yxsp ,dk czWaM dMwu nqlÚ;k
czWaMdMs tk.kkj ukghr- R;k,soth egÙoiw.kZ fdaer ;sbZi;Zar rs
,dk czWaM’kh fpdVwu jkgrhy- ex rs czWaM cnyrhy-

2- gs fo’ys”k.k vusd oLrwae/khy ,d fuoM n’kZfo.;kl vuqerh
nsrs- izR;sd pkaxY;k fdaok czWa Mpk Lor%pk fdj.k r;kj gksrks-

3- gs fo’ys”k.k Ik;kZ;h oLrwwaps Lo:Ik Li”V dj.;kl enr djrs-
Ik;kZ; ftrds toG vlrhy frrdsp R;kaph oSf’k”V;s ns[khy
leku vlrhy vkf.k Eg.kwup R;kaPks fdj.k toG ;srhy-
fdj.k ftrds toG vkys frrds pkaxys vlsy] fuoM dj.ks
lksis tkbZy-

4- ,[kk|kP;k xq.koÙksr cny gs f d j . k k a } k j s n ’ k Z f o y s t k Å
‘kdrkr-
munotes.in

Page 46

465- ;k fo’ys”k.kkr dedqori.kk vl yk rjh] gs fo’ys”k.k [kwi
mi;qDr vkgs- dkj.k] fofo/k pkaxY;k oSf’k”Vkae/khy ;ksX;
fuoM gs fo’ys”k.k Li”V djrs-

2-6 LukWc vkokgu] cSaMoSxu ifj.kke o osCysu ifj.kke
(Snob, Bandwagon and Veblen effect ) :

Û LukWc ifj.kke (Snob effect) :
LukWc ifj.kke cSaMoSxu iz Hkkokis{kk osxG k vlrks- dkgh
e;kZnsi;Zar oLrwP;k ekx.khr deh gksrs] ek= R;kosGh brj yksd
;k oLrwaph ekx.kh okekx.kh okLor%ph ekx.kh deh djrks-brj oLrw adMs Lor%ph ekx.kh oGforks-
vki.k brjkais{kk osxGs dls vkgk sr fdaok lektkis{kk osxGs
dj.;kP;k bPNseqGs gs ?kMwu ;srs- vlk izHkko izfr”Bk o lkekftd
ifjfLFkrh vf/kdph nk[ko.kkÚ;k oLrwackcr igko;kl feGrks- mnk-
ghjs] nkfxus] egkxMs diMs] dkj- ;k fBdk.kh ckárspk udkjkRed
ifj.kke fnlqu ;srks- oLrwaP;k ek x.khr ok< gksr jkgrs tjh fdaer
okekx.kh odz gk deh yofpd vlrks-

Û cSaMoSxu ifj.kke (Bandwagon effect) :
yksd oLrwaph [kjsnh djrk r] dkj.k brj yksd R;k oLrwaph
[kjsnh djr vlrkr- QW’ku o mi;ksxhrseqGs vls ?kMwu ;sr
vlrs- fdaerhe/;s ok< >kyh rjh ekx.kh gh oke;kZnsi;Zar oLrwP;k ekx.khr ok< gksr vlrs- mnk- diMs] pIIky]
ygku eqykaps diMs] QW’ku@pkyhfjrh vk/kkfjr oLrw- fe= ifjokj
dks.krh ekx.kh djrks; ;kaoj ekx.kh voyacwu vlrs- ckárspk
ldkjkRed ifj.kke ;k fBdk.kh fn lqu ;srks- cSaMoSxu ifj.kke
cktkjkrhy oLrw lkBhpk ekx.kh odz gk vf/kd yofpd vlrks-

Û osCysu ifj.kke (Veblen effect) :
izfr”Bk feGowu ns.kkÚ;k oLrwck cr gk ifj.kke fnlqu ;srks-
mnk- fgjs] egkxMh dkj] ekSY;oku nxM- izfr”Bk feGowu ns.kkÚ;k
oLrwaph ekx.kh dsyh tkrss] dkj.k R;k fdaerh vkgsr- tjh ;kaph
fdaer [kqi tkLr vlsy rjh R;k [kjsnh dsY;k tkrkr- izfr”Bk
feGowu ns.kkÚ;k oLrwapk laca/k fdaerh’kh vlrks- tsotkLr rso

Page 47

47oLrwaph fdaer deh vlsy rj ;k oLrwaph ekx.kh deh djrkr-
rlsp tkLr fdaer vlsy rj ;k oLrwaph ekx.kh tkLr djrkr-
oLrwaP;k fdaerhe/;s ok< >kyh rjh ekx.kh gh ok;kosGh oLrwaph xq.koÙkk fdaerh o:u Bjfoyh tkrs- ;k fBdk.kh
v’kk miHkksDR;kapk lekos’k gksrks dh] T;kauk gyD;k ntkZP;k o
deh fdaerhP;k oLrw vkoMr uk gh- T;k oLrwaph fdaer tkLr
vkgs] v’kk oLrwaph ekx.kh dsyh tkrs- [kqi eksBh fdaer |k;yk
lq/nk rs r;kj vlrkr- osCysu ifj.kke cktkjkrhy oLrw lkBhpk
ekx.kh odz gk deh yofpd vlrks-

2-7 iqjoBk o iqjoB;kpk fu;e (Concept and Law of
Supply) :

v-iqjoBk gh ladYiuk (Concept of Supply)
vfLrokr vlysyk oLrwapk lkBk Eg.kts iqjoBk gks;- iqjoBk
;k ‘kCnkus fof’k”V fdaerhyk mR iknd oLrwaps ts ux fod.;kl
r;kj vlrks rh la[;k lwfpr gksrs- vFkok oLrwapk iqjoBk Eg.kts
cktkjkrhy izpfyr fdaerhyk fodzsrk fdrh oLrwaph fodzh
dj.;kl r;kj vkgs rh la[;k gks;- mRiknd gk oLrwaps mRiknu
R;k oLrw cktkjkr vk.kwu fod.;kP; k mís’kkus djrks- oLrw fuekZ.k
d:u] R;k oLrw cktkjkr fodzhlkBh izR;{k vk.kY;k tkrkr] rsOgk
R;kauk iqjoB;kps Lo:Ik izkIr gksrs- ;k fBdk.kh lkBk vkf.k iqjoBk
;kryk Qjd y{kkr ?ks.ks vko’;d vlrs- lkBk Eg.kts oLrwaps
r;kj ux gks;- loZ ux cktkjkr ,dne vk.kys tkrkr vls
ukgh- Hkkthikyk] Qqys b- yodj [kjkc gks.kkÚ;k fdaok Qkj dkG
u fVd.kkÚ;k oLrwackcr r;kj vl ysys loZ ux ,dne cktkjkr
vk.kys tk.;kph ‘kD;rk vkgs- Eg.kts R;kaP;k ckcrhr lkBk
vkf.k iqjoBk ,dp vlw ‘kdrkr - ijarq fVdkÅ oLrwackcr ek=
lkBk vkf.k iqjoBk osxGs vl.;kph ‘kD;rk vlrs- dkj.k
tso<;k uxkaps mRiknu dsys tkrs rs loZ cktkjkr vk.kys tkr
ukghr- R;k iSdh tsooLrwapk R;k fof’k”V osGh cktkjk r dsyk tk.kkjk iqjoBk vlrks-
oLrwaP;k ekx.khP;k lanHkkZr T;k izek.ks fof’k”V dkG o fof’k”V
fdaer ;kapk lanHkZ egÙokp k vlrks] rlkp oLrwP;k
iqjoB;kckcrgh fof’k”V dkG o fof’ k”V fdaer gs lanHkZ egÙokps
vlrkr-

munotes.in

Page 48

48Û iqjoB;kPkh O;k[;k ( Definations of Supply) :
1- es;lZ %
^^iqjoBk Eg.kts ,dk fof’k”V osGh fdaok fof’k”V dky[kaMkr
fujfujkG;k fdaerhuk ,dk fof’k”V oLrwps fdrh ifjek.k iqjfoys
tkbZy ;k laca/khpk rDrk gks;-**

2-MkW- ek’kZy %
^^fof’k”V dkGkr fof’k”V fdaerhyk tso<;k oLrw fodzsrk
cktkjkr fodzhlkBh vk.krks R;kl iqjoBk vls Eg.krkr-**

3-vkj-th-fyILks %
^^oLrwpk iqjoBk Eg.kts mRiknd f o f ’ k ” V o L r w a p s f d r h u x
fodzhlkBh vk.k.;kl leFkZ o bPNqd vkgsr-**

ofjy O;k[;kao:u vls fnlr s dh] ,[kk|k oLrwpk iqjoBk
fopkjkr ?ksrkuk fof’k”V dkyko/kh o fof’k”V fdaer ;kapk lanHkZ
egÙokpk vlrks- dkj.k dkyko/ khr cny >kyk rj oLrwpk
iqjoBk cnyw ‘kdrks] rlsp fdaer cnyY;klgh iqjoBk cnyrks-

c-iqjoB;kpk fl/nkar@iqjoB;kpk fu;e ( Law of Supply ) :
oLrwph fdaer gk iqjoB;koj ifj.kke dj.kkjk lokZr egÙokpk
?kVd vlrks- R;keqGs iqjoB; kpk fu;e oLrwP;k fderhP;k
lanHkkZr ekaMyk tkrks- fdaer vkf.k iqjoBk ;kapk QyukREkd laca/k
gk fl/nkar lkaxrks-

Û fo/kku ( Statement ) :
^^brj ifjfLFkrh dk;e vlrkuk oLrwaP;k fdaerhr ok< >kY;kl
oLrwaph iqjoBk okkY;kl
OkLrawph iqjoBk deh gksrks-**

Û lw= ( Formula ) :
S ¾ f (P)
;sFks]
S ¾ iqjoBk (Supply)
f ¾ Qyu (Function)
P ¾ fdaer (Price)
munotes.in

Page 49

49brj ?kVd fLFkj jkfgY;kl R;k oLrwaP;k fdaerhoj iqjoBk
voyacwu vlrks- oLrwapk iqjoBk o oLrwaph fdaer ;kapk le fdaok
ljG laca/k vlrks- Eg.ktsp oL rwaph fdaer o oLrwapk iqjoBk
,dkp fn’ksus cnyrkr- iqjoB;kpk fu;e gk ^brj ifjfLFkrh
dk;e vlrkuk] [kjk Bjrks-* brj ifjfLFkrh e/;s vusd xks”Vh
x`ghr vlrkr- mnk- mRiknu ra=] mRiknu ?kVdkaph dk;Z{kerk]
mRiknu ?kVdkaps ekscnys b- ;k iSdh dks.kR;kgh ?kVdkr cny
>kyk rj ;k fu;ekis{kk osxGh d`rh fnlsy- mnk- mRiknu ra=kr
cny >kyk rj fnysY;k fdaerhyk iqjoBk ok?kVdkaps ekscnys mnk- dkexkjkaps osru] oki.k iqjoB;kps izek.k dk;e jk ghy- oLrwph fdaer cnyY;kl
iqjoB;koj gks.kkjk ifj.kke gk fl/n kar Li”V djrks- oLrwph ekx.kh
vkf.k oLrwph fdaer ;kapk O;Lr laca/k (Inverse relationship)
vlrks- ek= oLrwpk iqjoBk vk f.k fdaer ;kapk /ku laca/k (Same
relationship) vlrks-

Û xzfgrs ( Assumptions ) :
1- oLrwpk mRiknu [kpZ fLFkj jkgrks-
2- mRiknukps ra= cnyr ukgh-
3- mRiknu ?kVdkaph dk ;Z{kerk cnyr ukgh-
4- mRiknd o miHkksDrs ;kaph la[;k o vkoMfuoM cnyr
ukgh-
5- mRiknu laLFksP;k vkdkjekukr cny gksr ukgh-
6- Ik;kZ;h oLrwaph fufeZrh gksr ukgh-
7- miHkksDR;kP;k mRiUUkkr cny gksr ukgh-
8- ljdkjps dj fo”k;d /kksj.k cnyr ukgh-
9- brj oLrwaP;k fdaerh fLFkj vlY;k ikfgtsr-
10- uSlfXkZd ifjfLFkrh cnyrk dkek u;s-

Û fu;ekps Li”Vhdj.k ( Explanation ) :
rDrk % 2-3

fdaer o iqjoBk ;kae/khy le laca/k
oLrwph fdaer ¼:Ik;s ½ oLrwpk iqjoBk
5 20
6 40
7 60
8 80
9 100
munotes.in

Page 50

50vkd`rh % 2-5

ojhy rDRkk 2-3 o vkd`rh 2- 5 o:u vls fnlqu ;srs dh]
fdaer o iqjoBk ;kae/;s le fdaok ljG Lo:ikpk lacaa/k (Same
relationship) vlrks- fdaer o iqjoBk ;kae/khy cny ,dkp
fn’ksus gksrks- fdaer okkyh
dh iqjoBk deh gksrks] ;kykp iqjoB;kpk fu;e o fl/nkar
Eg.krkr-

Û iqjoB;kP;k fu;ekrhy viokn (Exceptions) :
1- Jekpk iqjoBk ekxs oG.kkjk vl rks- JekP;k ekxs oG.kkÚ;k
iqjoBk odzkuqlkj fof’k”V osrukuarj Jfed deh rkl dke
djrkr- R;keqGs mRiknu vkf.k iqjoB;kr ?kV gksrs-
2- tj jks[k iS’kkph xjt vlY;kl eq[;r% ‘ksrdÚ;kP;k ckcrhr
gs fnlwu ;srs- gaxkekP;k dkGkr vUUk/kkU;kps Hkko deh gksrkr
rjh i.k jks[k iS’kkph xjt vlY;kus ‘ksrdjh vkiyk ‘ksreky
cktkjkr fodrkr-
3- Hkfo”;dkGkr oLrwph fdaer vf/kd deh gksbZy vls
mRikndkyk okVY;kl rks orZeku dkGkr cktkjkrhy
fderhis{kk deh fdaerhr oLrwph fodzh djsy Eg.kts oLrwpk
iqjoBk ok4- m|ksx lksMwu tk.kkjh mRik nulaLFkk deh fderhyk vkiys
mRiknu fodrs- munotes.in

Page 51

51Û iqjoB;kP;k fu;ekrhy e;kZnk (Limitations) :
1- mRiknu ?kVdkaph deh xfrf ’kyrk gh mRiknu vkf.k
iqjoB;kojph egÙokph e;kZnk vkgs-
2- oLrwP;k iqjoB;koj vusd ?kVdkapk ifj.kke gksr vlY;kus
dsoG fdaerhpkp izHkko osxGk dk3- ra=fLFkrh cnyrs] mRiknu ?kVd kaP;k fdaerh o brj oLrwaph
fdaer cnyrs] brj ifjfLFkrh dk;e ulrs rsOgk iqjoB;kpk
fu;e ykxq gksr ukgh-

2-8 cktkj iqjoBk Qyu (Market Supply Function) :

Û oS;fDrd @O;Drhxr iqjoBk (Individual Supply) :
OkS;fDrd@O;Drhxr iqjoBk gk oLrw n’kZforks- tks fodszrk fdaok
fuekZrk] fofo/k fdaerhoj fo dzh dj.;kl r;kj vlrks- vls
lkaxrks- oS;fDrd iqjoBkP;k ,df= dj.kkrwu cktkj iqjoBk r;kj
gksr vlrks-

Û cktkj iqjoBk (Market Supply) :
^^cktkjkrhy loZ fodzsR;kaP;k oS;Drhd iqjoB;kph csjht Eg.kts
cktkj iqjoBk gks;**
;k cktkj iqjoBk (Market Supply) ps fo’ys”k.k iq2-4 o vkd`rh 2-6 vk/kkj s LIk”V djrk ;sbZy-
rDrk % 2-4
cktkj iqjoBk

Ikzrh ;qfuV
fdaer ¼:Ik;s½ ^v* fodzsrk

^c* fodzsrk
Ckktkjkrhy
iqjoBk
¼,dw.k Ukxla[;k½
u x l a [ ; s p k i q j o B k
4 2 3 05
6 4 6 10
8 6 9 15
10 8 12 20
12 10 15 25
14 12 18 30

munotes.in

Page 52

52vkd`rh % 2-6

ojhy rDrk 2-4 o vkd`rh 2-6 o:u vls fnlqu ;srs dh]
nksu fodszrs ^v* vkf.k ^c* ps iq joBk osGki=d n’kZfoys vkgssr-
cktkj iqjoBk ^v* vkf.k ^c* ps iqjoBk osGki=dkph csjht vkgs-
cktkj iqjoB;kr loZ fodzsR;kapk iqjoBk egÙokpk vlrks- cktkjkr
iqjoBk gk fdaerhP;k ok?kljrks- cktkjkpk iqjoBk odz] o S ; f D r d i q j o B k o d z k i z e k . k s ]
MkohdMwu mtohdMs oj ljdrks- R; kr ldkjkRed mrkj vkgs- gs
mrkj fdaerh o iqjoB;kr leku laca/k (Same relationship)
nk[kfors-

Û iqjoBk Qyu (Supply Function) :
S = F ( P , C,T, O,………n)

;sFks]
S = IkqjoBk (Supply)
f = Qyu (Function)
P = OkLrwPkh fdaer (Price of Commodity)
C = mRiknu [kpZ (Production cost)
T= ra=Kku (Technology)
O=mRikndkph mfí”V;s (Objectives of producer)
n = ‘ksoVpk ?kVd (Last factor)
cktkjkrhy oLrwpk iqjoBk dks.kR;k ?kVdkaoj voyacwu vlrks
gs iqjoBk Qyuk}kjs letrs- iq joBk Qyu oLrwpk iqjoBk o brj
?kVdkae/khy laca/k n’kZfo rs- OkLrwPkh fdaer lk sMwu brj ?kVd fLFkj munotes.in

Page 53

53jkfgY;kl cktkj iqjoBk oLrqP;k fdaerhoj voyacwu vlrks] gs
Li”V gksrs-

2-9 iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd (Determinants of
Supply) :

1- O;olk;laLFksp h mfÌ”V;s (Objectives of firm) :
tj dkgh laLFkkps /;s; lekt lsosps vlsy rj fdaerh u
ok
2-oLrwps Lo:Ik (Structure of commodity) :
dkgh oLrw vYifouk’kh vlrkr- mnk- vUuinkFkZ] nw/k o
ikysHkkT;k- ;k oLrw iqjoBk fu;ekyk viokn vkgsr- oLrwaps
Lo:Ik tj fVdkÅ vlsy rj oLrwaP;k fdaerh tkLrhr tkLr
feGsi;Zar mRiknd okV ikg.ks ilar djrkr- ;keqGs fdaerh
FkksM;kQkj ok
3-lkBk{kerk (Capacity of stock) :
mRiknulaLFksph vkf.k fodzR;kaph lkBo.k {kerk tkLr vlsy
vkf.k HkkaMoy olqyhdfjrk okV ikg.;kph R;kph r;kjh vlsy
rj orZekudkyhu fdaaerhuk oLrwpk iqjoBk u okHkfo”;dkyhu fdaerhlkBh okV i kfgyh tkrs- Eg.kts okfdaerhpk Qk;nk vkiksvki feGrks- mnk- lk[kj] jkWdsy] isVªksy-

4-mRiknu ra= (Production techniques) :
uohu ra=Kkukus mRiknhr dsysY; k oLrw [kjsnh dj.;kpk dy
vusd xzkgdkapk vlrks- v’kk ifjfLFkrhr fdaer ok<.;kph vis{kk
d:u tqU;k oLrwaps lkBs rlsp Bso.ks ;ksX; letys tkr ukgh-
R;keqGs tqU;k oLrwapk iqjoBk dsyk tkrks-

5-mRiknu ?kVdkaP;k fdaerhr cny (Changes of price of
production factors) :
mRiknu ?kVdkaojhy [kpZ okfdaerh okR;kosGh O;olk;kr xqarysys Hkka Moy olwy dj.;kpk iz;Ru dsyk
tkrks- iqjoB;kP;k fu;ekps izR;arj ;k ifjfLFkrhr feGrs-

munotes.in

Page 54

546-O;kikjpdzh; ifjfLFkrh (Situations of trade cycle) :
rsthP;k dkGkr fdaerh izek.ks iqjoBk okeanhP;k dkGkr FkksMh’kh fdae r deh vkdk:u iqjoBk deh
dj.;kpk mRikndkapk dy vlrks-

7- oLrwph fdaer (Price of commodity) :
brj ifjfLFkrh dk;e vlsy rj oLrwph fdaer tsovlsy rsorso
8-iwjd vFkok Ik;kZ;h oLrwaP;k fderh (Price of
complementary and substitute goods) :
fof’k”V oLrwyk iwjd vFkok Ik ;kZ;h vl.kkÚ;k oLrwaP;k fdaerh
e/khy cnykauqlkj R;k R;k oLrwaP;k iqjoBk cnysy- iqjoB;krhy
;k cnykauk vuql:u R;k fof’k”V oLrwP;k iqjoB;krgh cny
gksbZy- mnk- y k d M h V s c y [ k q P ; k Z a P ; k f d a e r h r o k < > k y h r j
Ik;kZ;h IYkWVhd vFkok yks[kaMh Vscy [kqP; kZaP;k iqjoB;kr ok<
gksbZy-

9-ljdkjps /kksj.k (Policy of government) :
ljdkjus ,[kk|k oLrwckcr lc flMh tkghj dsY;kl R;k oLrwpk
iqjoBk okR;k fdaerhl oLrwpk iqjoBk deh djsy-

10-dkyko/kh (Period) :
vfrvYidkGkr oLrwpk iqjoBk vyofpd vlrks-
vYidkGkr deh yofpd rj nh?kZd kGkr iqjoBk yofpd vlrks-
Eg.ktsp iqjoBk dkGkoj lq/nk voyacwu vlrks-

11- ‘ksrh oLrwapk iqjoBk (Supply of agriculture
commodity) :
‘ksrh oLrwapk iqjoBk vusd ?kVdkaoj voyacwu vlrks- mnk-
ikÅl] gokeku] [krkapk okij] ik.k hiqjoBk] fc;k.ks] dhVduk’kds]
mRiknu i/nrh bR;knh-

munotes.in

Page 55

5512-jktdh; vfLFkjrk vFkok ;q/n (Political in stability or
war):
jktdh; vfLFkjrk fdaok ;q/ntU; ifjfLFkrhpk mRiknukoj
izfrdwy ifj.kke gksÅu iqjoBk deh gksrks-

13-brj ?kVd (Other factors):
mRikndkaph la[;k] fodzsR;kap h fdaerhph vis{kk] cktkjkps
Lo:i] vk;kr&fu;kZr] okgrwd o nG.koG.kkP;k lks;h] m|ksx
la?kVu] mRiknu ?kVdkaph miyC/krk o R;kph dk;Z{kerk]
vkS|ksfxd ‘kkarrk v’kk vusd ?kVd kapk iqjoB;koj ifj.kke gksrks-

2-9 iqjoBk odzkrhy cny (Changes in Supply Curve) :
oLrwP;k iqjoB;kr] fdaerh r cny >kY;keqGs nksu izdkjps
cny gksrkr- R;kl iqjoB;kpk foLrkj o ladksp vkf.k
iqjoB;krhy ok< o ?kV vls Eg.krkr-

1- iqjoBk odzkrhy foLrkj o ladksp (Expansation and
Contraction of Supply Curve) :
brj ?kVd dk;e jkgwu oLrwP;k fdaerhr ok< >kY;keqGs
oLrwP;k iqjoB;kr ok< >kY;kl R ; k l i q j o B ; k p k f o L r k j
Eg.krkr- fdaerhr ?kV >kY;keqG s iqjoBk deh >kyk rj R;kl
iqjoB;kpk ladksp vls Eg.krkr- tsOgk iqjoB;kpk foLrkj fdaok
ladksp gksrks- rsOgk mRiknd R;kp iqjoBk odzkoj vlrks- fdaer o
iqjoB;kpk fcanw cnyrks-
vkd`rh % 2-7

munotes.in

Page 56

56 ojhy vkd`rh 2-7 o:u vls fnlqu ;srs dh] fdaer 9
:Ik;s vlrkuk oLrwapk iqjoBk 15 uxkapk vlrks- fdaer 10
>kY;kl iqjoBk okiqjoBk odzkoj ^l1* fcanw ,soth ^l2* fcanwr oj tkrks] R;kl
iqjoB;kpk foLrkj (Expansation) Eg.krkr-

;kmyV tsOgk oLrwph fd aer 9 :Ik;s o:u 8 :Ik;s gksrs
rsOgk oLrwpk iqjoBk 15 ,soth 10 ux brdk deh gksrks] R;keqGs
mRiknd R;kp iqjoBk odzkoj ^l1* fcanwrwu ^l3* fcanwr [kkyh
ljdrks- R;kl iqjoB;kpk ladksp (Contraction) vls Eg.krkr-
Eg.ktsp iqjoB;kpk foLrkj o ladksp ;ke/;s mRiknd iwohZP;kp
iqjoBk odzkoj vlrks- iqjoBk od z rksp jkgrks] rks cnyr ukgh-

2- iqjoBk odzkrhy ok< o ?kV (Increase and decrease
of Supply Curve) :
tsOgk fdaer fLFkj jkgw u] brj ?kVdkr cny >kY;keqGs
iqjoB;kr iwohZis{kk ok< gksrs] R;kl iqjoB;kph ok< vls Eg.krkr-
;kmyV fdaer fLFkj jkgwu brj ?kVdkar cny >kY;keqGs iqjoBk
iwohZis{kk deh >kyk rj R;kl iq joB;krhy ?kV vls Eg.krkr- ;k
fdz;sr ewG iqjoBk odz mtO;k fdaok MkO;k cktwyk ljdrks-

vkd`rh %2-8
munotes.in

Page 57

57 ojhy vkd`rh 2-8 o:u vls fnlqu ;srs dh] fdaer 5
:Ik;s brdh fLFkj vlrkuk oLrw apk iqjoBk 20 uxko:u 30 ux
brdk gksrks- R;kl iqjoB;krhy ok< (Increase) Eg.krkr-

;kmyV fdaer 5 :Ik; s brdh fLFkj vlrkuk oLrwapk
iqjoBk 20 uxko:u 10 ux brdk gksrks- R;kl iqjoB;krhy ?kV
(Decrease) Eg.krkr- iqjoB;krhy ok< o ?kVheqGs iqjoBk odz
ewG fLFkrh cnywu MkohdMs vFkok mtohdMs ljdrks-

2-10 iqjoB;kph yofpdrk (Elasticity of Supply) :

iqjoB;kP;k fu;ekus lkafxrY;ku qlkj fdaerh okiqjoBk ok;kaP;krhy laca/kkps Lo:Ik fo/kkukus Li”V gksr ukgh- ;k laca/khph
dYiuk ;s.;klkBh iqjoB;kph yofpdrk gh ladYiuk fopkjkr
?;koh ykxrs-

Û iqjoB;kph yofpdrk % O;k[;k (Concept of elasticity of
Supply ) :
^^fderhr gks.kkÚ;k cnykeqGs iqjoB;kP;k izek.kkr ts deh
tkLr cny gksrkr] R;k cnyk aP;k izek.kkyk iqjoB;kph
yofpdrk Eg.krkr-**

Û iqjoB;kph yofpdrk % lq= (Formula of elasticity of
Supply) :
iqjoB;krhy ‘ksdMk cny
iqjoB;kph yofpdrk ¾
fdaerhrhy ‘ksdMk cny

iqjoB;kph yofpdrk ekst.;klkBh iqjoB;krhy cny]
fdaerhrhy cny] ewG fdaer] ew G iqjoBk ;k ckcrgh ekghrh
feGokoh ykxrs gh ekfgrh iq
yofpdrk ¾ iqjoB;krhy cny » fdaerhrhy cny × ewG
fdaer » ewG iqjoBk
munotes.in

Page 58

58 mnk- ,[kk|k oLrwph fdaer 3 :- ux vlrkuk iqjoBk 1000
ux ,okY;kl iqjoBk 3000
ux ,o¼3»1000½ ¾ 3 ,ouxkiklwu 2 :- ux ,okY;kl iqjoBk 500 ux brdk deh
>kyk rj iqjoB;kph yofpdrk ¼500»1½ × ¼3»1000½ ¾ 1-5
,o
Û iqjoB;kP;k yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of elasticity of
Supply) : *

1- iw.kZ yofpd iqjoBk (Perfectly Elastic Supply) :
fdaer FkksM;k izek.kkr ok foLrkjrks vkf.k fdaer FkksMh tjh deh >kyh rjh iqjoBk ‘kwU;koj
;srks- Eg.ktsp fdaerhr lw{e cny >kyk rjh iqjoBk uxla[;sr
eksB;k izek.kkr cny ?kMwu ;s rks- vlk yofpdrk nk[ko.kkjk
iqjoBk odz ^v{k* v{kkyk lekarj vlrks-

vkd`rh % 2-9

2- iw.kZ vyofpd iqjoBk (Perfectly Inelastic Supply) :
fdaerhr fdrhgh cny >kyk rj h iqjoB;kr FkksMkgh cny gksr
ulsy rj iqjoBk iw.kZ vyofpd j k g r k s f d a o k r k B j j k g r k s -
iqjoB;kph yofpdrk ‘kwU; vlrs- vYidkGkr ?kVdkapk iqjoBk
fLFkj vlY;kl R;kaP;k ckcrhr f d a e r d e h t k L r > k y h r j h
iqjoB;kr cny gksr ukgh-
vkd`rh % 2-10 munotes.in

Page 59

59

3- ,dd fdaok leizek.kkr yofpd iqjoBk (Unity or
Unitary elastic Supply) :
fdaerhr tsorsOgk iqjoB;kph yofpdrk le iz ek.kkr vlrs fdaok iqjoB;kph
yofpdrk ,d vlrs- gk iqjoBk odz MkohdMwu mtohdMs oj
tk.kkjk vlrs- iqjoB;kph yofpdrk ,dkis{kk deh fdaok tkLr
yofpd vkgs gs n’kZfo.;klkBh gk izdkj mi;ksxh Bjrks-
vkd`rh % 2-11

munotes.in

Page 60

604- vf/kd yofpd iqjoBk (More or Relatively elastic
Supply) :
fdaerhr ok< vFkok ?kV ;k Lo:ikr FkksMk cny >kyk]
i.k iqjoB;kr ek= R;keqGs Qkj eksBk cny >kyk rj iqjoBk
vf/kd yofpd jkgrks fdaok iqjo B;kph yofpdrk ,dkis{kk tkLr
jkgrs-
vkd`rh % 2-12

5- deh yofpd iqjoBk (Less elastic Supply) :
fdaerhr ok< vFkok ?kV ;k Lo:ikps eksBs cny gksÅugh
iqjoB;kr Qkjlk eksBk cny >kyk ukgh rj iqjoBk deh yofpd
vlrks fdaok iqjoB;kph yofpdrk ,dkis{kk deh vlrs-
vkd`rh % 2-13

munotes.in

Page 61

61Û iqjoB;kP;k yofpdrsps egÙo o okij (Importance and
uses of elasticity of Supply) :

1- djkaapk fopkj djrkuk djHkkjpk fopkjgh egÙokpk vlrks-
R;keqGs ekx.kh vkf.k iqjoBk ;k nksgksaP;k yofpdrspk fopkj
d:u dj clokos ykxrkr-

2- fdaerhrhy cny gs R;k iqjoB;kP;k yofpdrsoj voyacwu
vlrkr- T;k oLrwapk iqjoBk vyofpd vlrks o
vYidkGkr rkrMhus okokoLrwapk iqjoBk yofpd vlrks] R ; k a P k h f d a e r g h e k x . k h
okoLrwpk iqjoB;kP;k yofpdrso:u fdaerhr gks.kkÚ;k cnykapk
vankt ;sÅ ‘kdrks-

3- ekx.khP;k yofpdrsizek.ksp iq joB;kP;k yofpdrspk fopkj
dj vkdkj.kh n`”Vhus egÙokpk vlrks- T;k oLrwapk iqjoBk
vyofpd vlrks- R;kaP;k iqjoB;kr dj vkdkj.khus Qkjls
cny laHkor ukghr- R;keqGs v’kk oLrwojhy djkaiklwu
feG.kkÚ;k mRiUUkkckcr vfuf’prh jkgrs- ;kmyV iqjoBk
yofpd vlsy rj dj clfoY;kl iqjoBk deh gksbZy-

4- cktkjkrhy izdkj Bjfo.;klkBh iqjoB;kP;k yofpdrspk
mi;ksx gksrks- iw.kZ Li/kkZ vkf. k eDrsnkjh;qDr Li/kkZ ;k cktkj
izdkjkr iqjoBk vf/kd yofpd vlrks- ;kmyV] eDrsnkjhr
iqjoBk deh yofpd vlrks-

5- oLrwps Lo:Ik Bjfo.;klkBh iq joB;kP;k yofpdrspk mi;ksx
gksrks- deh yofpd iqjoBk v l.kkjh oLrw uk’koar vlkoh-
;kmyV vf/kd yofpd iqjoBk vl.kkjh oLrw fVdkÅ vlkoh
vlk vankt djrk ;srks-

2-10 iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd
(Determinants of elasticity of Supply) :

1- mRiknd ?kVdkph miyC/krk (Availability of production
factors) : munotes.in

Page 62

62 m R i k n u k l k B h y k x . k k j s m R i k n u ? k V d t j l g t k l g t h
miyC/k gksr vlrhy rj v’kk mRikfnr oLrwpk iqjoBk yofpd
vlrks-

2- mRiknd ?kVdkaph xfrf’kyrk (Mobility of production
factors) :
mRiknd ?kVd vf/kd xfrf ’ky vlrhy rj v’kk mRiknd
?kVdkaiklwu fuekZ.k gks.kkÚ;k oLrwaP;k mRiknukr ;ksX; R;k
ifjfLFkrhr ok< gks.ks ‘kD; gksrs-
3- cktkjisBkaph miyC/krk (Availability of Markets) :
,dk cktkjisBsr oLrwph fdaer deh >kyh vlrk nqlÚ;k
cktkjisBsr usÅu ;ksX; R;k fdaerhyk fodrk ;sbZy- FkksMD;kr
Ik;kZ;h cktkjisBkaph ‘kD;rk tkLr vlsy rj iqjoBk yofpd
vlrks-

4- nqfeZG oLrw (Scarce goods) :
‘kD;rks nqfeZG oLrwapk iq joBk gk vyofpd vlrks- R;koj
fdaer cnykpk Qkjlk ifj.kke gk sr ukgh- eksB;k izek.kkoj
mRiknu gksr vlsy rj iqjoBk yofpd jkgrks-

5- mRiknhr oLrawe/;s fofo/krk (Diversity of productions
goods) :
mRiknd tj fofo/k oLrwaps mRiknu djhr vlsy rj
mRikndkyk ,dk oLrwps mRiknu d e h d : u n q l Ú ; k o L r w p s
mRiknu okyofpd vlrks-

6- uk’koar oLrw (Parishable goods) :
u k ’ k o a r o L r w a p k i q j o B k g k v y o f p d v l r k s - u k ’ k a o r
oLrwapk lkBk Qkj dkG djrk ;s r ulY;kus R;kaP;k iqjoB;kr
Qkjlk cny gksr ukgh-

7-mRiknu ra= (Production techniques) :
m R i k n u r a = k r t j m R i k n d cny djr vlsy rj oLrwpk
iqjoBk yofpd gksrks-

8-mRiknu [kpZ (Production cost) :
m R i k n d ? k V d k a u k f n Y ; k t k . k k Ú ; k e k s c n Y ; k r o k < > k y h
vlrk mRiknu [kpkZr ok< gksrs- R; krwu oLrwaP;k fdaerh ok

Page 63

63rlsp rsOgk oLrwapk iqjoBk gh okxqarysys HkkaMoy olwy dj.; kpk iz;Ru dsyk tkrks-

9-dj (Tax) :
mRikfnr oLrwoj dj vkdkjyk rj R;kpk ifj.kke mRiknu
[kpkZoj gksrks- R;keqGs vYi dk gk sbZuk i.k oLrwph fdaer okijarq R;kpk iqjoB;koj Qkjlk ifj.kke gksr ukgh-

10-uSlfxZd ifjfLFkrh (Natural situations) :
‘ksrh mRiknukyk ;ksX; o vuqdwy uSlfxZd ifjfLFkrh vlsy
rj ‘ksrh oLrwapk iqjoBk ok>kyh rj R;k dkGkr oLrwaP;k fdaerh okgksr ukgh- v’kk osGh iqjoBk vyofpd vlrks-

11-dkyko/kh (Period) :
vR;Yi dkGkr iqjoB;kr Qkj eksBk cny¼ok< fdaok ?kV½
djrk ;sr ukgh] Eg.ktsp iqjo B;kph yofpdrk ‘kwU; vlrs-
dkj.k] vYidkGkr mRiknukps fLFkj ?kVd cnyrk ;sr ukghr-
nh?kZdkGkr mRiknukps ra=] bekjrh b- fLFkj ?kVd cny.ksgh ‘kD;
vlrs- R;keqGs nh?kZdkGkr iq joB;kph yofpdrk tkLr vlrs-

12-O;olk; laLFkkaps vkxeu vkf.k fuxZeu (Entry and exit of
firms) :
tj oLrwP;k ekx.khrhy o fdaerhrhy cnykuqlkj mRiknu
laLFkk m|ksxkr lgt izos’k d: ‘kdrhy vFkok lgt ckgsj tkÅ
‘kdrhy rj iqjoBk yofpd vlrks- iw.kZ Li/ksZP;k cktkjkr gs
‘kD; vlrs- ek= eDrsnkjhr ‘kD; ulrs-

13- brj ?kVd (Other factors) :
cktkjkaph la[;k] okgrwd vkf.k nG.koG.kkph lk/kus]
lkBo.kwd {kerk gs ?kVd lq/nk iqjoB;kP;k yofpdrsoj ifj.kke
djr vlrkr-

2-12 lkjka’k (Summary) :
lw{ey{kh vFkZ’kkL=kpk eq[; fo”k; ewY; fl/nkUr vkgs-
ewY; Eg.kts fdaer- OkLrwph fd aer gh ekx.kh vkf.k iqjoBkP;k
lerksykrwu Bjr vlrs- ;kiSdh ekx.khP;k ekxs
miHkksDRkk/xzkgdkph bPNk vkf.k R;k bPNsyk vl.kkjs iS’kkps munotes.in

Page 64

64ikBcG vfHkizsr vlrs- rlsp iq joB;kP;k ekxs iqjoBk fdaer
fdaok mRiknukpk [kpZ gk egÙokpk ?kVd vlrks-
va’ky{kh@lw{ey{kh vFkZ’kkL=kr tls fdaerhrhy cnykapk
ekx.khoj gks.kkjk ifj.kke Lora=i .ks vH;klyk tkrks- rlsp ekx.kh
izek.ksp fdaer cnykpk iqjoBkoj g k s . k k j k i f j . k k e g h l w { e y { k h
vFkZ’kkL=kr vH;klyk tkrks- gs fnlqu ;srs-

2-13 iz’u (Questions) :

1- ekx.kh Eg.kts dk; rs lkaxqu ekx.khpk fu;e Li”V djk-
2- ekx.khps fu/kkZjd ?kVd Li”V djk-
3- xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar Li”V
djk-
4- iqjoBk o iqjoB;kpk fu;e Li”V djk-
5- iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd Li”V djk-
6- iqjoB;kph yofpdrk Eg.kts dk; rs lkaxqu iqjoBk
yofpdrsps izdkj] egÙo@okij LIk”V djk-
7- iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd Li”V djk-
8- fVik fygk-
1-cktkj ekx.kh Qyu-
2- LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke-
3- iqjoBk odzkrhy cny-


munotes.in

Page 65

652v

ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.k&Hkkx % 2
(Demand and Supply Analysis-Part :2)

Û izdj.k jpuk (Unit Structure) :
2v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
2v-1 izLrkouk
2v-2 ekx.khph yofpdrk
2v-3 ekx.khP;k yofpdrsps izdkj
2v-4 gaxkekrhy QqxoV;kpk fojk s/kkHkkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k
2v-5 fdaer o uxla[;sojhy dj
2v-6 deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk
2v-7 fdeku osru dyg
2v-8 O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k
2v-9 lkjka’k
2v-10iz’u

2v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :

 ekx.khph yofpdrk gh ladYiuk vH;kl.ks-
 ekx.khP;k yofpdrsps izdkj letwu ?ks.ks-
 gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkH kkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k vH;kl.ks-
 fdaer o uxla[;sojhy dj gh ladYiuk letwu ?ks.ks-
 deky fdaer e;kZnk o fdek u fdaer etyk gh ladYiuk
letwu ?ks.ks-
 fdeku osru dyg vH;kl.ks-
 O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k gh ladYiuk
vH;kl.ks-
munotes.in

Page 66

662v-1 izLrkouk (Introduction) :

O;olkf;d gs usgehp uQk feGfo.;kpk iz;Ru djhr
vlrkr- cktkjkr fn?kZdkGki;Zar f V d w u j k g . ; k l k B h e k x . k h o
iqjoBk ;k fo”k;haps Kku vl.ks frrdsp egÙokps vkgs- ekx.kh o
iqjoBk ;k ladYiuk oLrw o lsaokph fdaer Bjfo.;kr egÙokph
Hkwfedk ctkorkr- oLrwph fdae r gh oLrwyk vlysyh ekx.kh
vkf.k oLrwpk iqjoBk ;kuqlkj Bjrs- ;kiSdh ekx.khP;k ekxs]
miHkksDRkk/xzkgdkph bPNk vkf.k R;k bPNsyk vl.kkjs iS’kkps
ikBcG vfHkizsr vlrs- rlsp iq joB;kP;k ekxs iqjoBk fdaer
fdaok mRiknukpk [kpZ gk egÙokpk ?kVd vlrks- fdaer
Bjfo.;kP;k izfdz;se/;s ekx.kh vkf.k iqjoB;kP;k fo’ys”k.kkauk
lkj[ksp egÙo vlrs- ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.kkr ekx.khP;k
yofpdrsyk [kqi egÙo vkgs- d`”kh {ks=kr vkle`/nhrhy nkfjnz;kps Li”Vhdj.k yofpdrsP;k ladYiusP;k vk/kkjs
djrk ;srs- dj gh ladYiuk ekx. kh o iqjoB;koj ifj.kke Vkdr
vlrs- osru gk ?kVd ekyd ox kZlkBh frrdklk egÙokpk ulyk
rjh JfedkalkBh gk ?kVd [kqi egÙokpk vkgs- Jfedkauk vkiys
ftou tx.;klkBh fdeku osru rj h feG.ks xjtsps vkgs- ijarw
ekyd oxkZpk uQk gsrw ;k fBdk.kh vkMlj curks] cktkjkr
Jfed oxkZyk fdeku osru feGs yp vls ukgh] R;krwu fdeku
osruklkBh dyg fuekZ.k gksr vlrkr- cktkj fdaer fu;a=.kkr
ljdkjph Hkwfedk Qkj egÙokph vkgs- fof’k”V oLrwaph fdaer
d’kh fu;a=.kkr jkghy ;klkBh lj dkj usgehp iz;Ruf’ky vlrs-

izLrwr izdj.kkr ekx.khph yofpdrk] ekx.khP;k yofpdrsps
izdkj] gaxkekrhy QqxoV;kpk fojk s/kkHkkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k] fdaer o uxla[;soj hy dj] deky fdaer e;kZnk o
fdeku fdaer etyk] fdeku osru dyg]
O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu ;a=.k ;kaph ekfgrh ?ks.kkj
vkgksr-

2v-2 ekx.khph yofpdrk (Elasticity of demand ) :

dquksZ (Cournot) ] fey (Mill) ;kauh ekx.khph yofpdrk gh
ladYiuk ekaMyh- ijarw ek’ kZy ;kauh lu 1890 e/;s
''Principles of Economics'' ;k xzaFkkr ekx.kh yofpdrsps vf/kd
fo’ys”k.k dsys- ;kauh fdaer cn ykaP;k lanHkkZr gh ladYiuk munotes.in

Page 67

67ekaMyh] rj vk/kqfud vFkZ’kkL=Kk auh ekx.khoj ifj.kke dj.kkÚ;k
egÙokP;k ?kVdkackcr gh ladYiuk okijyh- fdaer o ekx.kh
;karhy la[;kRed laca/k ekx.kh P;k yofpdrsP;k vk/kkjs Li”V
gksrks- ekx.khph yophdrk gh oLrwph fdaEkr] brj oLrwaP;k
fdaerh vkf.k miHkksDR;kaps mRiUUk ;kr cny >kY;keqGs oLrwP;k
ekx.khr gks.kkÚ;k cnykaps laa[;kRed (Quantitative) eki vkgs-
fdaaerhrhy cnykaP;k ckcrhr vuqHkokl ;s.kkjh ekx.khph
laosnu’khyrk Eg.kts ^ekx.khph fdaer yofpdrk* gks;-

Û ekx.khP;k yofpdrsps lq= (Formula of elasticity of
demand ) :
ifjek.kkrhy lkis{k cny
ekx.khph yofpdrk ¾
fdaerhrhy lkis{k izek.k

Relative change in quantity
Relative change in price

2v-3 ekx.khP;k yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of
elasticity of demand ) :

v-ekx.khph fdaer yofpdrk (Price elasticity of demand ) :
ekx.khP;k fdaer yofpdr sph dYiuk ek’kZyus ekaMyh-
fdaerhr cny >kY;kl ekx.khr d’kkizdkjs cny gksrkr gs
ekx.khP;k fdaer yofpdrso:u le trs- loZlkekU;i.ks ekx.khph
fdaer yofpdrk _.k ;srs- ijarq fud`”V izrhP;k oLrwackcr fdaer
yofpdrk /ku ;srs- feBklkj[;k t h o u k o ’ ; d o L r w a p h f d a e r
okv’kk pSuhP;k oLrwaph fdaer ek sB;k izek.kkoj okoLrwaph ekx.kh cÚ;kp izek.kkr deh gksbZy- ;kpkp vFkZ fdaer
cnykl feG.kkjk ekx.khpk izfr lkn gk osxosxG;k oLrwaP;k
ckcrhr osxosxGk vlrks-

munotes.in

Page 68

68Û ekx.khph fdaer yofpdrk % O;k[;k (Definition of price
elasticity of demand ) :
1- MkW- vkYQszM ek’kZy %
^^fdaerhrhy ?kVheqGs ekx.khr gks.kkjh deh fdaok tkLr ok<
vkf.k fdaerhrhy okEg.ktss ^ekx.khph fdaer yofpdrk gks;-**

2-izk- cksfYMax %
^^fdaerhrhy cnykyk ekx.khdM wu fnY;k tk.kkÚ;k izfrlknkps
ekiu Eg.kts ekx.khph fdaer yofpdrk gks;**

3-Jherh tkWu jkWchUlu %
^^,[kk|k fof’k”V fdaerhyk fdaok mRiknu ifj.kkekyk ekx.khph
yofpdrk gh fdaerhrhy ygku’k k cnykeqGs] ekx.kh uxla[;sr
>kysY;k lkis{k cnykl] fdaerhrh y lkis{k cnykus Hkkxys vlrk
;s.kkÚ;k Hkkxkdkjk,o
4- izk-fyIls %
^^ekx.khrhy ‘ksdMk cnykps f d a e r h r h y ‘ k s d M k c n y k ’ k h
vl.kkjs izek.k Eg.kts ^ekx.k hph fdaer yofpdrk* gks;-**

5-izk- esvj %
^^fnysY;k ekx.kh odzkojhy lkis{k fdaer cnykyk izfrlkn
Eg.kwu vl.kkÚ;k [kjsnh ifjek.kk rhy lkis{k cnykps eki Eg.kts
^ekx.khph fdaer yofpdrk gks;-**

6- LVksfuvj vkf.k gsx %
^^oLrwP;k fdaerhrhy ?kVhyk o L r w a P ; k e k x . k h d M w u f n Y ; k
tk.kkÚ;k izfrlknkP;k Js.khps o.kZu dj.;klkBh vFkZ’kkL=KkdMwu
okijyh tk.kkjh rkaf=d ladYiuk Eg.kts ^ekx.khph fdaer
yofpdrk* gks;-**

7- dsuZdzkl %
^^fdaerhr cny >kY;koj [kjs nh dsysY;k oLrwP;k ifj.kkekr
T;k njkus cny gksrks rks nj Eg.kts ^ekx.khph fdaer yofpdrk*
gks;-**

munotes.in

Page 69

69Û ekx.khph fdaer yofpdrk % lq= (Formula of price
elasticity of demand ) :
ekx.khrhy ‘ksdMk cny
ekx.khph fdaer yofpdrk ¾
fdaerhrhy ‘ksdMk cny

;k xq.kksÙkjkps mÙkj ,d] ,dkis{kk tkLr fdaok ,dis{kk deh
;srs R;kuqlkj ekx.khph yofpdrk letrs-

∆Q ∆P
Ep ¾ ¾
Q P

;sFks] Ep ¾ ekx.khph fdaer yofpdrk] Q ¾ ewG ekx.kh] ∆Q
¾ ekx.khr >kysyk cny] P ¾ ewG fdaer] ∆P ¾ fdaerhr >kysyk
cny-

mnk- fdaerhr 10 VDds uh ?kV >kY;keqGs ekx.khr 20
VDds ok< >kyh vlsy rj ekx.khph yofpdrk 2 vkgs-

Û ekx.khP;k fdaer yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of Price
elasticity of demand ) :
1- iw.kZ yofpd ekx.kh (Perfectly Elastic Demand ) :
fdaerhr vxnh lw{e izek .kkr cny >kyk vlrk fdaok
dkghgh cny u gksrk] ekx.khr vfr’k; eksB;k izek.kkr cny
?kMwu ;srks] rsOgk ekx.kh iw.kZ yofpd vlrs-

vkd`rh % 2v-1

munotes.in

Page 70

702- iw.kZ vyofpd ekx.kh (Perfectly Inelastic Demand ) :
fdaerhr fdrhgh ok< fdaok ?kV >kyh rjh ekx.kh uxla[;sr
dkghgh cny gksr ukgh- rsOgk ekx.kh iw.kZ vyofpd vlrs fdaok
rkBj vlrs- ekx.khph yofpdrk ‘kqU; vlrs- iw.kZ ekx.kh
n’kZfo.kkjk gk odz ^v;* v{kk’kh lekarj vlrkss-
vkd`rh % 2v-2

3- ,dd fdaok leizek.kkr yofpd ekx.kh (Unity or
Unitary elastic Demand ) :
fdaerhr tsorsOgk ekx.khph yofpdrk le iz ek.kkr vlrs fdaok ekx.khph
yofpdrk ,d vlrs- gk ekx.kh odz MkohdMwu mtohdMs mrjr
tk.kkjk vlrs-

vkd`rh % 2v-3

munotes.in

Page 71

714- vf/kd yofpd ekx.kh (More or Relatively elastic
Demand ) :
f d a e r h r h y c n y k i s { k k e k x . k h r vf/kd izek.kkr cny gksr
vlsy rj ekx.kh vf/kd yo fpd jkgrs fdaok ekx.khph
yofpdrk ,dis{kk tkLr jkgrss - gk ekx.kh odz MkohdMwu
mtohdMs laFk xrhus [kkyh mrjr tk.kkjk vlrks-

v k d ` r h % 2 v - 4

5- deh yofpd ekx.kh (Less elastic Demand ) :
f d a e r h r h y c n y k i s { k k e k x . k h r deh izek.kkr cny gksr
vlsy rj ekx.kh deh yofpd jk grs fdaok ekx.khph yofpdrk
,dis{kk deh jkgrss- gk ekx.kh odz MkohdMwu mtohdMs osxkus
[kkyh mrjr tk.kkjk vlrks-

vkd`rh % 2v-5

munotes.in

Page 72

72Û ekx.khP;k fdaer yofp drsps egÙo o okij ( Importance
and uses of price elasticity of demand ) :

foHkktu] miHkksx] O;kikj ] fdaerh] vkfFkZd /kksj.k bR;knh
vusd {ks=kar ;k ladYiuspk mi;ksx gksrks-

1- ewY; fl/nkaUrkr mi;qDr %
ekx.khph yofpdrk deh vl.kkÚ;k oLrwph fdaer tkLr
Bsork ;srs] ewY;Hksn ;’kLoh gks.;klkBh nksu cktkjkr ,dkp
oLrwP;k ekx.khph yofpdrk fHkUUk vlkoh ykxrs-

2-mRikndkP;k n`”Vhus mi;qDr %
T;k oLrwph ekx.kh tk Lr yofpd vkgs frph fdaer deh
Bso.ks mRikndkyk ‘kD; gksrs- ekx.khph yofpdrk y{kkr ?ksÅu
fdaer BjfoY;keqGs mRikndkP;k u¶ ;koj foijhr ifj.kke gksr
ukgh-

3-mRiknu ?kVdkaps ekscnys Bjfo.;kl mi;qDr %
letk] Jekph ekx.kh deh yofpd vlsy rj dkexkj
la?kVuk osrukr ok< ?kMowu v k . k w ‘ k d r h y ] b r j m R i k n u
?kVdkaP;k ekscnY;klkBhph gsp rÙo ykxw gksbZy-

4-ljdkjyk /kksj.k Bjfo.;klkBh mi;qDr %
T;k oLrwaph fdaer yofpdrk deh vlrs] R;k oLrwaoj dj
vkdkj.kh dsyh tkrs- ‘ksreky oLrwaP;k vk/kkjHkwr fdaerh
Bjfo.;klkBh gh ladYiuk mi;qDr Bjrs-

5-vkarjk”Vªh; O;kikjkl mi;qDr %
O;kikj’krhZ o fofue; nj Bjfo.;klkBh gh ladYiuk
mi;qDr Bjrs- vkarjk”Vªh; O;kikjkr wu fdrh ykHk feG.kkj vkgs gs
gh yofpdrso:u letrs- rlsp vk;kr&fu;kZr djkaph jpuk
Bjfo.;klkBh yofpdrspk vk/kkj ?;kok ykxrks-

6-ljdkjyk vkfFkZd /kksj.k Bjfo.;kl mi;qDr %
vFkZO;oLFksyk ;ksX; oG.k @fn’kk ns.;klkBh rsth&eanhP;k
pdzkph rhozrk deh dj.;klkBh ;k ladYiuspk mi;ksx gksrks-

munotes.in

Page 73

737-lkoZtfud mi;qDrrsps O;olk; Bjfo.;klkBh mi;qDr %
cÚ;kp osGk mRiknd deh yofpd oLrwaph fdaer okvf/kd uQk feGfo.;kpk iz;Ru djrk r- R;keqGs lkekU; yksdkaps
uqdlku VkG.;klkBh ;k oLrwaP;k vk/kkj fdaerh Bjfo.ks] R;kaps
forj.k vkiY;k gkrkr ?ks.ks b- mik; ljdkj ;kstw ‘kdrs-

8-pyukps voewY;u djrkuk %
vkarjk”Vªh; O;ogkj’ks”kkrhy vlerksy nwj dj.;klkBh
pyukps voewY;u fdrh izek. kkr djkos gs Bjforkuk ák
ladYiuspk mi;ksx gksrks- py ukps voewY;u dsY;kl vk;kr
egkx gksrs o fu;kZr LoLr gksrs- v’kk osGh letk vk;kr ekx.kh
yofpd vlsy rj vk;kr eksB ;k izek.kkoj deh gksÅu
vkarjk”Vªh; O;ogkj ‘ks”kkrh y vlerksy nwj djrk ;srks-

9-le`/nhrhy nkfjnz;kps fo’ys”k.k djrkuk %
d`”kh {ks=kr vkLi”Vhdj.k yofpdrsP;k ladYiusP; k vk/kkjs djrk ;srs- T;kosGh
‘ksrh {ks=kr Hkjiwj ihd ;srs] R;ke qGs iqjoBk okmRiknukP;k fdaerh osxkus ?k ljrkr ;kykp le`/nhrhy nkfjnz;
vls Eg.krkr- oLrwph ekx.kh vyofpd vlY;keqGs
miHkksDR;kpk ,dw.k [kpZ deh gksr ks- R;keqGs Hkjiwj ihd ;sÅu gh
ekSnzhd mRiUUk ok
ojhy izdkjs fofo/k {ks=kr ekx.khP;k fdaer yofpdrspk
mi;ksx gksr vlyk rjh yofpdrsps vpwd ekiu vkf.k
v|;kor vkdMsokjhaph miyC/krk vlsy rjp yofpdrspk
pkaxyk mi;ksx ljdkjyk] mRikndkauk] miHkksDR;kauk gksbZy-

Û ekx.khP;k fdaer yofpdrso j ifj.kke dj.kkjs ?kVd (Factors
affecting/determining of pri ce elasticity of demand ) :

1- oLrwps Lo:Ik ( Nature of commodity) :
thouko’;d oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs- fdaer
okthou tx.;klkBh ;k oLrw vk o’;d vlrkr vkf.k fdaer deh
>kyh rjh ekx.kh eksB;k izek.kkr okifjek.kkr ;k oLrw ykxrkr] rs o<;kp izek.kkr [kjsnh dsY;k
tkrkr- mnk- vUu/kkU;-
munotes.in

Page 74

74 lq[klksbZP;k fdaok pSuhP; k oLrwaph ekx.kh vf/kd yofpd
vlrs- fdaer ok‘kdrs- dkj.k thou tx.;klkBh uOgs rj rs lq[kdkjd
dj.;klkBh ;k oLrw okijY;k tkrkr- R;kapk miHkksx iqrjh pkyw ‘kdrks- mnk- eksVkjh] Qzht] Vh-Ogh- bR;knh-

2- Ik;kZ;h oLrw (Substitute Goods) :
Ik;kZ;h oLrwaP;k la[;soj yofpdrk voyacwu vlrs- Ik;kZ;kph
la[;k vf/kd vlsy rj ekx.kh vf/kd yofpd jkghy- mnk-
VqFkisLV] vaxkph lkc.k- ,d kph fdaer okIk;kZ;kadMs oGrhy R;keqGs R;kp h ekx.kh ,dne deh gksbZy-

3-iwjd oLrw (Complementary goods) :
iwjd oLrwaP;k ekx.khph yofpdrk deh vlrs- mnk- isVªksy
vkf.k eksVkj- eksVkjhaP;k fdaerh fLFkj vlrkuk isVªksyP;k fdaerh
ok
4-lo;hP;k oLrw ( Habits goods) :
lo;hP;k oLrwaph ekx.kh vYidkGkr deh yofpd rj
nh?kZdkGkr vf/kd yofpd jkgrs- dkj.k vYidkGkrY;k lo;h
nh?kZdkGkr cnyw ‘kdrkr-

5- fVdkÅ oLrw ( Durable goods) :
;k oLrwaph ekx.kh vf/kd yofpd vlrs- QfuZpj] lk;dy]
f’ko.k;a= ;kalkj[;k oLrw R;kaph fdaer oktkrkr- R;kapk miHkksx gh jkgrs- ;kmyV] fdaer deh >kY;kl eksB;k izek.kkr [kjsnh dsY;k
tkrkr- uk’koar oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs-

6- fofo/kksi;ksxh oLrw (Multipurpose goods) :
,[kk|k oLrwps vusd mi;k sx vlrhy rj R;kaph ekx.kh
vf/kd yofpd jkgrs- dkj.k] fdae r tkLr vlrs rsOgk egÙokP;k
dkeklkBhp rh oLrw okijyh tkrs- R;keqGs ekx.kh deh gksrs
vkf.k fdaer deh >kY;kl deh egÙokP;k dkeklkBhgh gh oLrw
okijyh tkbZy] R;keqGs ekx.kh ,dne ok
7-miHkksDR;kps mRiUUk ( Consumer’s Income) :
mPPk mRiUu xVkrhy yksdkaph ekx.kh deh yofpd vlrs-
dkj.k] fdaerhr deh&tkLr cnr >k ys rjh R;kaps mRiUUk vf/kd munotes.in

Page 75

75vlY;kus R;kaP;k ekx.khr Qkjls cny gksr ukghr- ;kmyV] deh
mRiUu xVkrhy yksdkaph ekx.kh vf/kd yofpd vlrs- mRiUUk
deh vlY;kus R;kauk lrr fdaerhpk fopkj djkok ykxrks-
,[kk|k oLrwph fdaer FkksMh tj h okgksrs-

8- [kpkZps izek.k (Expenditure ratio) :
T;k oLrwaoj mRiUUkkpk Qkj FkksMk Hkkx [kpZ gksrks- mnk-
dkMsisVh] Vkp.kh b- v’kk oLrw aph ekx.kh deh yofpd vlrs-
dkj.k v’kk oLrwaph fdaer okQkjlk ifj.kke gksr ukgh- T;k oLrw oj mRiUUkkpk eksBk Hkkx [kpZ
gksrks- R;k oLrwaph ekx.kh vf/kd yofpd jkgrs-

9-vf/kd egkx vkf.k vf/kd LOkLr oLrw ( Higher expensive
and higher cheap goods) :
T;k oLrw Jhear O;Drhp okijrkr] R;k oLrwaph ekx.kh
deh yofpd vlrs- dkj.k R;kaP;k fdaerh fdrhgh okR;k ?ks.;kph R;kaph ,sir vl rs- Eg.kwu fdaer cnyyh rjh
ekx.khr cny gksr ukgh- rlsp xjhc T;k vxnh LoLr oLrw
ukbykt Eg.kwu ?ksr vlrkr- R; kaP;k fdaerh okoLrw fodr ?ksr vlrkuk R;kaP;kd Ms Ik;kZ; ulrks- Eg.kwu ekx.kh
deh yofpd jkgrs-

10- izn’kZu ifj.kke (Demonstration effect) :
ijns’kkr T;k oLrwapk miHkksx dsyk tkrks R;k OkLrwaP;k
vk;krhus Lons’khrhy oLrwaP;k m i H k k s x k p h l o ; y k x r s f d a o k
ojP;k mRiUUk xVkrhy yksdkaP;k miHkksxkps vuqdj.k [kkypk
mRiUUk xV djrks- rsOgk R;kl izn’ kZu ifj.kke vls Eg.krkr- v’kk
izn’kZu ifj.kke vl.kkÚ;k oLrwap h ekx.kh rkBj jkgrss- fdaer
cnyyh rjh ;k oLrwaP;k ekx.khoj Qkjlk ifj.kke gksr ukgh-

11- oLrwph fdaer ikrGh (Price level of a commodity) :
T;k oLrwaph fdaer Qkj tkLr vlrs- mnk- f g j s ] n k f x u s ]
eksVkjh oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs- rlsp vR;ar deh
fdaer vl.kkÚ;k oLrw mnk- v k x i s V h ] e h B ] V k p . ; k b R ; k n h
oLrwaph ekx.kh deh yofpd vl rs- ijarq e/;e fdaer ikrGh
vl.kkÚ;k oLrwackcr ekx. kh tkLr yofpd vlrs-

munotes.in

Page 76

7612- dkyko/kh (Time period) :
vYidkGkr vlysyh oLrwph ekx.kh deh yofpd vlrs-
;k myV nh?kZdkGkr oLrwph ekx.kh vf/kd yofpd vlrs-

13-LFkfxr miHkksx (Deferred Consumption) :
miHkksx Hkfo”;kr iqtkLr vlrs- mnk- j s f M v k s - V s i j s d k W M Z j b R ; k n h - ; k m y V o L r w a p k
miHkksx iqvko’;d vlrkr v’kk oLRkwaph ekx.kh deh yofpd vlrs-
mnk- vUu/kkU;] vkS”k/ks bR;knh-

14-laiÙkhps forj.k (Distribution of Wealth) :
izk-VkWflax ;kaP;k ers T;k lektkr laiÙkhps forj.k leku
vlrs v’kk lektkph oLrwdfjrk vl.kkjh ekx.kh tkLr yofpd
vlrs- ;kmyV tj laiÙkhps forj .k vleku vlsy rj oLrwph
ekx.kh deh yofpd vlrs-

15-brj ?kVd (Other factors) :
cktkjisBsrhy viw.kZrk] mRiUUk ikrGh] xjtsph rhozrk]
ekx.khph okjaokfjrk] dkyko/kh ] Hkfo”;dkyhu fdaerhP;k vis{kk
b- ?kVdkapk ekx.khP;k fdae r yofpdrsoj izHkko iMrks-

Û ekx.khph fdaer yofp drk ekst.;kP;k i/nrh (Methods @
Measurements of price el asticity of demand) :
1- ,dw.k [kpZ fdaok ,dw.k izkIrh i/nr (Total outlay or Total
revenue method) :

gh i/nrh ,dw.k [kpZ i/nrh Eg.kwu MkW- ek’kZy ;kauh
fodflr dsyh- ;k i/nrhr fdaerhr cny gks.;klkBh o cny
>kY;kuarj oLrwaojhy [kpkZr ts cny gksrkr] R;ko:u yofpdrk
ekstrk ;srs-

oLrwph fdaer cnyy h vlrkuk ns[khy oLrqoj dsyk
tk.kkjk [kpZ dk;e jkgr vlY; kl R;kl ,dRo yofpd ekx.kh
(e=1) vls Eg.krkr-

tj oLrwph fdaer cnyyh vlrkuk oLrqoj gks.kkjk
[kpZ fdaerhP;k fo:/n fn’ksus cnyr vlY;kl R;kl ,dkis{kk
tkLr yofpdrk (e>1) vls Eg.krkr- munotes.in

Page 77

77 tj oLrqph fdaer cnyyh vlrkuk ,dq.k [kpZ
fdaerhP;k le fn’ksus cnyr vlsy rj R;kl ,dkis{kk deh
yofpdrk (e<1) vls Eg.krkr-

2-xq.kksZÙkj@izfr’kr i/nrh (Proportional method) :
MkW- ek’kZy ;kaP;k ,dw.k [kpZ i/nrhuqlkj ekx.khph
fdaer yofpdrsps ekiu dj.;kr e;kZnk vlY;keqGs ¶yDlus
‘ksdMsokjh i/nr fodflr dsyh- oLrwP;k ekx.khrhy ‘ksdMk cny
vkf.k fdaerhrhy ‘ksdMk cny ;kaps xq.kksÙkj Eg.kts ekx.khph
fdaer yofpdrk gks;-
ekx. khrhy ‘ksdMk cny
ekx.khph fdaer yofpdrk ¾
fdaerhrhy ‘ksdMk cny
% ∆Q
Ep ¾
% ∆P

;k i/nrhuqlkj fdaer yo fpdrk ekstrkuk] tsOgk fdaerhrhy
‘ksdMk cnykis{kk ekx.khrhy ‘ksd Mk cny gk tkLr vlrks- rsOgk
,dkis{kk tkLr yofpd ekx.kh (E >1) vlrs- tsOgk fdaerhrhy
‘ksdMk cnykis{kk ekx.khrhy ‘ksdMk cny gk deh vlrks- rsOgk
,dkis{kk deh yofpd ekx.kh (E<1) vlrs- vkf.k tsOgk
fdaerhrhy ‘ksdMk cny gk ekx.khrhy ‘ksdMk cnyk brdkp
vlrks- rsOgk R;kl ,dd yofpd ekx.kh (E=1) vls Eg.krkr-

3- Hkwferh; i/nr@fcanw i/nr (Geometric/Point Method) :
ekx.khph yofpdrk ekst.;klkB h MkW- ek’kZy ;kauh gh i/nr
fodflr dsyh vkgs- tsOgk oLrwph fadaer vkf.k ekx.kh ;kaph
vkdMsokjh miyC/k ulrs] i.k ekx. kh odz fnysyk vlrks- rsOgk
ekx.kh odzkojhy dks.kR;kgh fcan wP;k fBdk.kh vl.kkjh ekx.khph
yofpdrk ekst.;klkBh gh i/nrh okijyh tkrs- fcanw yofpdrsr
ekx.kh odzkojhy ,[kk|k fof’k” V fcanwP;k fBdk.kh vl.kkjh
ekx.khph yofpdrk ekstrk ;srs - ekx.kh odzkojhy osxosxG;k
fcanwph yofpdrk osxosxGh vlrs - Hkwferh; i/nrhus ekx.khP;k
yofpdrsps eksteki djrk ;srs-

ekx.kh odzkojhy fof’k”V fcanwiklwu [kkyps varj
ekx.khph fdae r yofpdrk ¾ ----------------------- -----------------------
ekx. kh odzkojhy R;k fcan w iklwups ojps varj munotes.in

Page 78

78vkd`rh % 2v-6

fcanw i/nr

4- odzka’k@dal i/nr (Arc method ) :
deku fdaok odzka’k gk ekx.kh odzkpk rqdMk vlrks- R;ke/;s
nksu fHkUu fdaerh o fHkUUk ekx. kh ifjek.ks vfLrÙokr vlrkr-
tsOgk ekx.kh odzkojhy nksu fcan qP;k e/;s vl.kkÚ;k yofpdrsps
ekiu dj.ks Eg.kts deku yofpdr k gks;- izk-ckSeksy ;kauh gh
i/nr ekaMyh- izk-ckSeksy ;kaP ;k ers] deku yofpdrk Eg.kts
ekx.kh odzkP;k ,[kk|k e;kZ nhr foLrkjke/;s fdaer cnykl
n’kZfoysY;k ljkljh izfrlknkps ,d ekiu gks;-

c-ekx.khph mRiUUk yofpdrk (Income elasticity of demand) :
miHkksDR;kps mRiUUk gk oLrwph ekx.kh fu/kkZfjr dj.kkjk ,d
egÙokpk ?kVd vkgs- miHkksDR;kps mRiUUk vkf.k oLrwph ekx.kh
;ke/;s izR;{k laca/k vlrks] tk s fdaer vkf.k ekx.kh ;kaP;krhy
laca/kkP;k fo:/n vkgs- ^^brj ifjfLFkrh dk;e jkgwu miHkksDR;kP;k
mRiUUkkr cny >kY;kl ekx.khr cny ?kMwu ;srks- mRiUUkkrhy
ok< vkf.k R;keqGs ekx.khr gks. kkjk cny ;karhy laca/k mRiUUk
yofpdrsr y{kkr ?ksryk vkgs- mRiUUk cnykyk ekx.kh fdrh
laosnu’khy vkgs gs mRIkUu yofpdrso:u letw ‘kdrs-

munotes.in

Page 79

79Û ekx.khph mRiUUk yofpdrk % O;k[;k (Definition of income
elasticity of demand ) :

1- cksfYMax %
^^oLrwaph fdaer vkf.k brj ?kVd dk;e vlrkuk ‘ksdMk ,dw.k
mRiUu ok^ekx.khph mRiUu yofpdrk gks;-**

2- izk- LVksfuvj vkf.k gsx %
^^miHkksDR;kP;k ,dk fof’k”V oLrwaP ;k [kjsnhpk R;kP;k mRiUUkkrhy
cnykyk vl.kkjk izfrlkn Eg.k ts ^ekx.khph mRiUu yofpdrk
gks;-**

3- izk- okVlu %
^^ekx.khph mRIkUUk yofpdrk gh miHkksDR;kP;k mRiUUkkrhy
cnyklkBh fof’k”V oLrwaP;k [kjsnhpk izfrlkn n’kZfors-**

Û ekx.khph mRiUUk yofpdrk % lq= (Formula of income
elasticity of demand ) :
ekx.khrhy ‘ksdMk cny
ekx.khph mRiUUk yofpdrk ¾
mRiUukrhy ‘ksdMk cny

mnk- mRiUUkkr 5 VDds ok< >k yh vlrk ekx.kh 10
VDD;kauh ok
ekx.khph mRiUUk yofpdrk y{kkr ?ksrkuk mRiUUk
cnykcjkscjp mRiUUk&ekx.kh laca/k] O ; D r h p h m i H k k s x i z o ` Ù k h ]
oLrw&miHkksx i/nrh] mRiUUkkr hy fo”kerk bR;knh ckch y{kkr
?;kO;k ykxrkr-

Û ekx.khP;k mRiUUk yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of income
elasticity of demand ) :
1- _.k mRiUUk yofpdrk (Negative income elasticity of
demand ) :
m R i U U k o k < y s v l r k e k x . k h o k < . ; k , s o t h ? k V r s r s O g k
ekx.khph mRiUUk yofpdrk _.k gksrs- fxQsu oLrw fdaok fud`”V
oLrwaP;k ckcrhr mRiUUk yofpdrk _.k jkgrs- mRiUUk okmiHkksDRkk vf/kd pkaxY;k ntkZP;k oLrwph ekx.kh djrks- R;keqGs
fud`”V oLrwph ekx.kh deh gksrs- munotes.in

Page 80

80vkd`rh % 2v-7

2- ‘kwU; mRiUUk yofpdrk (Zero income elasticity of
demand ) :
m R i U U k k r o k < f d a o k ? k V > k y h rjh ekx.khr ok< fdaok ?kV
gksr ukgh] rsOgk ekx.khph mRi UUk yofpdrk ‘kwU; jkgrs- T;k
oLrwaoj mRiUUkkpk ux.; Hkkx [kpZ gksrks] v’kk oLrwackcr mRiUUk
yofpdrk ‘kwU; jkgrs- mnk- ehB] dkMsisVh] Vkp.kh b-

vkd`rh % 2v-8

munotes.in

Page 81

813- ,d mRiUUk yofpdrk (Unity or Unitary income
elasticity of demand ) :
T;k izek.kkr mRiUUk okfdaok mRiUUkkrhy ?kVhP;k izek. kkrp ekx.khr ?kV gksr vlsy rj
ekx.khph mRiUUk yofpdrk ,d jkgrs-

vkd`rh % 2v-9

4- ,dis{kk deh mRiUUk yofpdrk (Less income elasticity of
demand ) :
mRiUUkkrhy cnyk is{kk ekx.khr deh izek.kkr cny
?kMwu ;srks- rsOgk ekx.khph mRiUUk yofpdrk ‘kwU;kis{kk tkLr i.k
,dkis{kk deh jkgrs- ^,tsy* vFkZ’kkL=KkP;k erkualkj dqVqackps
mRiUUk okyofpdrk ,dkis{kk deh jkgrs-

vkd`rh % 2v-10

munotes.in

Page 82

825- ,dis{kk tkLr mRiUUk yofpdrk (More or Relatively
income elasticity of demand ) :
m R i U U k k r T ; k i z e k . k k r c n y g k srkr R;kis{kk vf/kd izek.kkr
ekx.khr cny ?kMwu ;srkr] rsOg k ekx.khph mRiUUk yofpdrk
,dkis{kk vf/kd jkgrs- pSuhP;k oLrwaP;k ckcrhr mRiUUk
yofpdrk ,dkis{kk tkLr jkgrs-

vkd`rh % 2v-11

Û ekx.khP;k mRiUUk yofpdrsps egÙo o okij (Importance
and use of income elasticity of demand ) :
1- rsth o eanhP;k ifjfLFkrhr mRi UUkkpk ekx.khoj dlk ifj.kke
gksrks] rs letrs-
2- miHkksDR;kaph miHkksx izo`Ùkh letrs-
3- m|ksxkalkBh y{;s Bjfo.;klkB h o fu;kstu dj.;klkBh gh
ladYiuk mi;qDr vkgs-
4- yksdkaP;k mRiUUkkr ok< >kY; kl vkiY;k oLrwP;k ekx.khr
fdrh ok< gksbZy] gs mRikndkauk mRiUUk yofpdrsrwu letw
‘kdrs-

munotes.in

Page 83

83Û ekx.khP;k mRiUUk yofpdrsP;k e;kZnk ( Limitations of
income elasticity of demand ) :
1- O;DrhP;k mRiUUkkr dks.kR;k izdkjps cny gksrkr ;koj
ekx.khps Lo:Ik voyacwu vlrs- yofpdrk vH;klrkuk
mRiUukrhy cny vk/kh y{kkr ?;kos ykxrhy-
2- dks.kR;k izdkjps mRiUUk y{ kkr ?;ko;kps fdaok mRiUUkkph
usedh dks.krh ladYiuk okijko;kph gk iz’ugh egÙokpk vlrks-
3- oLrwP;k ekx.khoj O;DrhP;k mRiUUkk[ksjht brj ?kVdkapk
izHkko iMrks- tls brj oL rwaP;k fdaerh] tkghjkr]
QW’ku@pkyhjhrh] vkoM b- R;ke qGs ekx.kh fuf’pr djrkuk
R;kojhy mRiUUkkpk izHkko fdrh gs ‘kks/k.ks vo?kM Bjrs-

d- ekx.khph Nsnd@vU;ksU;@frjdl yofpdrk (Cross
elasticity of demand ) :
^^oLrwph ekx.kh brj oLrwaP;k ekx.kh’kh laca/k vlrs- oLrw
ijLij iwjd fdaok Ik;kZ;h vlrkr- v’kk oLrwaP;k ckcrhr ,dk
oLrwP;k fdaerhrhy cnykpk nqlÚ ;k oLrwP;k ekx.khoj ifj.kke
gksrks- gk ifj.kke Nsnd yophdrsP;k vk/kkjs fopkjkr ?ksryk
tkrks- Nsnd yofpdrk Ik;kZ;h fdaok iqjd oLrqP;k ckcrhr
fnlqu ;srs- Nsnd yofpdrk /ku] _.k o ‘kqU; ns[khy vlq
‘kdrs-

Û ekx.khph Nsnd yofpdrk %O;k[;k (Definition of cross
elasticity of demand) :
1- izk- QX;qZlu %
^^,dk oLrwP;k fdaerhr izek.k ’khj cny >kY;keqGs nqlÚ;k
oLrwP;k ekx.khr gks.kkÚ;k izek.k ’khj cnykaps xq.kksÙkj Eg.kts
^ekx.khph Nsnd yofpdrk* Eg.krkr-**

Û ekx.khph Nsnd yofpdrk % lq= (Formula of cross
elasticity of demand ) :
^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy ‘ksdMk cny
ekx.khph Nsnd yofpdrk ¾
^;* oLrwaP;k fdaerhrhy ‘ksdMk cny
- ∆Qx ∆Py
Ec ¾ »
Qx Py
munotes.in

Page 84

84 ;sFks] Ec ¾ ekx.khph Nsnd yofpdrk] Qx ¾ ^{k* oLrwaPkh
ewG ekx.kh] ∆Qx ¾ ^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy cny] Py ¾ ^;*
oLrwph ewG fdaer] ∆Py ¾ ^;* oLrwP;k fdaerhrhy cny-

Û ekx.khP;k Nsnd yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of cross
elasticity of demand ) :
1-vuar @ iw.kZ Nsnd yofpdrk (Full cross elasticity of
demand ) :
^;* oLrwPkh fdaer fLFkj vlwu gh ^{k* oLrwP;k ekx.khr
cny gksrkr rsOgk Nsnd yofpdrk vuar ;srs-
vkd`rh % 2v-12

2- ‘kwU; Nsnd yofpdrk (Zero cross elastici ty of demand) :
, d k o L r w P ; k f d a e r c n y k p k nqlÚ;k oLrwP;k ekx.khoj
dkghgh ifj.kke gksr ukgh] rsOg k Nsnd yofpdrk ‘kwU; jkgrs-
nksu oLrw ijLijka’kh vftckr lacaf/kr ulrhy rj Nsnd
yofpdrk ‘kwU; jkghy- v’kk nk su oLrw ,desdkauk ijLijiwjd
fdaok Ik;kZ;h ulrkr-

munotes.in

Page 85

85vkd`rh % 2v-13

3- /ku Nsnd yofpdrk (Positive cross elasticity of
demand ) :
^;* oLrwph fdaer okfdaok ^{k* oLrwph fdaer okrsOgk Nsnd yofpdrk /ku jkgrs- Ik;kZ;h oLrwaP;k ckcrhr Nsnd
yofpdrk /ku jkgrs- mnk- d k W Q h p h f d a e r o k < Y ; k l p g k p h
ekx.kh lq/nk ok
vkd`rh % 2v-14

munotes.in

Page 86

864- _.k Nsnd yofpdrk (Negative cross elasticity of
demand ) :
oLrw ijLijkauk iwjd vlrhy rj Nsnd yofpdrk _.k
jkghy-^;* oLrwph fdaer okmnk- eksVkj lk;dyph fdaer ok vkf.k frP;k lqV;k Hkkxkaph ek x.kh lq/nk deh gksrs-
vkd`rh % 2v-15

Û ekx.khP;k Nsnd yofpdrsps egÙo o okij ( Importance
and use of cross elasticity of demand ) :
1- mRikndkyk fdaer /kksj.k Bjfo .;kl ;k ladYiuspk mi;ksx
gksrks-
2- ljdkjyk dj /kksj.k Bjfo.;kl] o R;kps ifj.kke
vH;kl.;kl ;k ladYiuspk mi;ksx gksrks-
3- oLrw ijLijkauk iwjd vkgsr vkf. k vlY;kl fdrh izek.kkr gs
Nsnd yofpdrso:u letw ‘kdrs- mnk- ijLijiwjd oLrwaph
Nsnd yofpdrk _.k rj Ik;kZ; h oLrwaph Nsnd yofpdrk /ku
vlrs-
4- oLrw cktkj Li/kkZRed vkgs dh eDrsnkjhpk vkgs] gs ;k
ladYiusP;k vk/kkjs letw ‘k drs- Nsnd yofpdrk ‘kwU;
vlysY;k oLrwyk Ik;kZ; ukgh E g . k t s R ; k o L r w p k c k t k j
eDrsnkjh Lo:ikpk jkghy- ;k myV] Nsnd yofpdrk ftrdh
vf/kd /ku rsojkghy- munotes.in

Page 87

87M- ekx.khph izorZu yofpdrk (Promotional elasticity of
demand ) :
tkghjkrhP;k [kpkZr cny >kyk vlrk oLrwP;k fodzhr tks
cny gksrks R;kl ekx.khph izorZu yofpdrk vls Eg.krkr-
ekx.khP;k izorZu yofpdrsl ek x.khph tkghjkr yofpdrk vls
lq/nk Eg.krkr-

Û ekx.khph izorZu yofpdrk %O;k[;k (Definition of
promotional elasticity of demand) :
^^ekx.khP;k izorZu yofpdrsl ekx .khph tkghj kr yofpdrk
vls lq/nk Eg.krkr-**

Û ekx.khph izorZu yofpdrk %lq= (Formula of promotional
elasticity of demand ) :
fodzhrhy izek.k’khj cny
ekx.khph izorZu yofpdrk ¾
tkfgjkr [kpkZr hy izek.k’khj cny

Û ekx.khP;k izorZu yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of
promotional elasticity of demand) :

1-‘kwU; izorZu yofpdrk (Zero promotional elasticity of
demand) :
tsOgk tkfgjkr [kpkZr cny gksÅ ugh oLrwP;k fodzhr dks.krkgh
cny gksr ukgh rsOgk v’kk ekx.khph izorZu yofpdrk ‘kwU;
vlrs-

2-,dd izorZu yofpdrk (Unity or Unitary promotional
elasticity of demand) :
tsOgk tkfgjkr [kpkZrhy cnyk P;k fn’ksus vkf.k cnykP;k
leizek.kkr ekx.khr cny ?kMwu ;s rks rsOgk R;k ekx.khph izorZu
yofpdrk ,ddkcj kscj vlrs-

3-,ddis{kk tkLr izorZu yofpdrk (More or Relatively
promotional elasticity of demand) :
tsOgk tkfgjkr [kpkZrhy cn ykP;k fn’ksus ijarq tkfgjkr
[kpkZrhy cnykP;k izek.kkis{kk tkLr izek.kkr oLrwP;k fodzhr
cny ?kMwu ;srks rsOgk ekx.khph izorZu yofpdrk ,ddkis{kk
tkLr vlrs-
munotes.in

Page 88

884- ,ddis{kk deh izorZu yofpdrk (Less promotional
elasticity of demand) :
tsOgk tkfgjkr [kpkZrhy cn ykP;k fn’ksus ijarq tkfgjkr
[kpkZrhy cnykP;k izek.kkis{kk deh izek.kkr oLrwP;k fodzhr
cny ?kMwu ;srks rsOgk ekx.khph izorZu yofpdrk ,ddkis{kk
deh vlrs-

2v-4 gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl @le`/nhrhy
nkfjnz;kps Li”Vhdj.k (Paradox of bumper harvest) :

pkaxyk ikÅl] pkaxyk gokeku] ra=Kku ;keqGs ‘ksrh
mRiknukr ok< ?kMowu ;srs- QqxoV; kpk fojks/kkHkkl gks.;kps dkj.k
Eg.kts vUUk oLrwaP;k ekx.khph y o f p d r k g k s ; - x g w ] r k a n w G
bR;knh [kk|inkFkkZaph ekx.kh vy ofpd vkgs- fdaerhr cny gksr
vlrkuk ;k vko’;d oLrwaph ekx.kh Qkjp deh cnyrs-
eqcyd dki.kheqGs iqjoB;kr ok < >kY;kus fdaer deh gksrs-
;kfBdk.kh deh fdaerhyk fodzh ds Y;keqGs eglqy ?kVrks- ifj.kkeh
‘ksrdÚ;kaps mRiUUk ?kVrs-

vkd`rh % 2v-16

gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl

munotes.in

Page 89

89 ojhy vkd`rh 2v-16 o:u vls fnlqu ;srs dh] ‘ k s r h
mRiknu okR;kapk Hkkj xzkgdkauk lgu djkok ykxsy- ;kosGh ljdkj dks.krs
/kksj.kkRed ikÅy voyafcr uk gh- xzkgdkauk ‘ksrh oLrw o
vUUkklkBh deh iSls ekstkos ykxr kr- ;kfBdk.kh ‘ksrdÚ;kauh deh
fdaerhyk fodzh dsY;keqGs eglqy ?kVrks- ifj.kkeh ‘ksrdÚ;kaps
mRiUUk ?kVrs-

‘ksrh mRiknukps ,d oSf’k”V; Eg.kts QqxoV;kpk
fojks/kkHkkl gks;- gs fojks/kkHkkl vls lkaxrs dh] fof’k”V gaxkekr
vf/kd iqjoBk >kysyk vlyk rj h ‘ksrdjh vfrfjDr ykHk feGow
‘kdr ukgh] dkj.k ‘ksrhP;k mRiknukapk eksB;k izek.kkoj mRiknu
>kY;keqGs R;k mRiknukaP;k fdaerhr ?kV gksÅ ‘kdrs- Eg.kwup
fparsP;k [kksy izokgkeqGs vkuan cqMrks- iqjoBk vkf.k yofpdrk
vkfFkZd {ks=koj ifj.kke djrkr-

tjh vki.k vkS|ksfxd izxr h dj.;kpk iz;Ru djhr vlyks
rjh] vki.kkal d`”kh {ks=kP;k fodklkdMs nqyZ{k nsÅu pky.kkj
ukgh- ;k fBdk.kh vls fnlrs dh ] fodzeh dki.kh gksÅu lq/nk
‘ksrdjh oxkZyk deh mRiUUk feGr vlrs] dkj.k pkaxyh dki.kh
cktkjkr vko’;d [kk|inkFkkZpk iqjo Bk okmRiknukeqGs fdaerh deh gksrkr rl sp ekx.khrgh eksB;k izek.kkoj
ok< gksrs] R;krwu ‘ksrdÚ;kaP;k mRiUUkkr ?kV gksrs- ‘ksrh {ks=kr
le`/nh ;sÅugh nkjhnz;kps fp= fof’k”V gaxkekr igko;kl feGrs-

2v-5 fdaer o uxla[;sojhy dj (Tax on price and
quantity) :

loZ ljdkj R;kaP;k [kpkZlkBh] eglwy okdjkapk okij djrkr- ljdkj flxkjs V] vYdksgksy] isVªksy] fM>sy]
vk;kfrr oLrw bR;knh fo fo/k izdkjP;k oLrwao j dj ykors- djkaps
foHkktu [kjsnhnkj o fodzsrs ;kaP;koj iMr vlrs- djHkkj gh
ladYiuk egÙokph vkgs- djk}kj s vkfFkZd Hkkj lgu djkok
ykxrks- xzkgd vkf.k fodzsrs ;k ae/khy djladze.kkoj ekx.kh o
iqjoB;kpk ifj.kke gksr vlrks-

fdaer o ekx.khoj djkpk ifj.kke gksr vlrks- xzkgd o
mRiknd ;k nks?kkauk dj Hkjkok yk xrks- djkps gs izek.k ekx.khP;k
fdaer yofpdrsoj voyacwu vlrs- ekx.kh ok

Page 90

90izek.k gh oklkekU;i.ks ljdkjh eglwy okR;kpk ifj.kke xzkgdkaP;k oLrw o ls okaP;k [kjsnhoj gksrks- djkaeqGs
oLrw o lsokaP;k fdaerhr ok< gksr s- tkLr fdaerheqGs mRiknukph
ekx.kh ?kVrs- xzkgdkauk tkLr fdaer ekstkoh ykxrs-

Û yofpdrk vkf.k dj Hkkjkph fuf’prh (Elasticity and
determination of tax Burden) :

djHkkjkpk vk/kqfud fl/nkar Mk YVu ;kauh fodflr dsyk- gk
fl/nkar ek’kZyP;k ewY; fl/nkarkoj v k/kkj ysyk vkgs- vk/kqfu d
vFkZ’kkL=K izk- lsfyaxeu] izk- ,toFkZ vknh vFkZ’kkL=kKkauh
fl/nkarkr lq/kkj.kk ?kMowu vk.kyh - R;kauh ;k fl/nkarkr djladze.k
o fdaer ;kapk ijLijlaca/k tk sM.;kpk iz;Ru dsyk- fadaer
fuf’prhP;k fdz;soj djladze. k voyacwu vlY;kus ekx.kh o
iqjoBk ;k nksu ?kVdkaoj lq/nk rs voyacwu vlrs- ;kpkp vFkZ
xzkgd o fodssszrs ;k nksgksaP;k orZukoj djladze.k vaoyacwu vlrs-

izk-ek’kZy ;kaP;k erkuqlkj] OkLrwph fdaer gh ekx.kh o
iqjoB;kP;k lerksyko:u Bjrs - oLrwP;k ekx.khpk laca/k
miHkksDR;k’kh ;srks- rj iqjoB; kpk laca/k fodszR;k’kh ;srks-
miHkksDrk o fodzsrk ;kaP;k O; ogkjkoj djladze.k o djHkkj
voyacwu vlrks- izk-MkYVu ;k auh ekx.kh o iqjoB;kP;k
yofpdrsoj vk/kkjhr izR;{k eqnzk: ih djHkkjkps foHkktu dls gksrs
rs Li”V dsys vkgs-

1-oLrwph ekx.kh yofpdrk %
brj ifjfLFkrh fLFkj vlrkuk djkjksi.k dsysY;k oLrwph
ekx.khph yofpdrk vf/kd vlY;kl fodzsR;koj vf/kd djHkkj
iMrks-

2- oLrwph iqjoBk yofpdrk %
brj ifjfLFkrh fLFkj vlrkuk dj kjksi.k dsysY;k oLrwpk iqjoBk
vf/kd yofpd vlY;kl xzkgdkoj vf/kd izek.kkr djHkkj
iMrks-

MkW- MkYVu ;kauh djHkkjkph ladYiuk ekaMrkuk iqdsyk vkgs-
munotes.in

Page 91

91 iqjoB;kph yofpdrk fodszR;kojhy djHkkj
¾ ¾
Ekkx.khph yofpdrk xzkgdkojhy djHkkj

rDrk % 2v-1

yofpdrk vkf.k djHkkj

Ykofpdrsps izdkj Xkzkgdkaoj djHkkj fodszR;kaoj djHkkj
Ikw.kZ yofpd ekx.kh ‘kqU; djHkkj xz kgdkaoj Lakiw.kZ djHkkj fodszR;kaoj
Ikw.kZ vyofpd ekx.kh Lakiw.kZ djHkkj xzkgdkaoj ‘kqU; djHkkj fodszR;kaoj
Ikw.kZ yofpd iqjoBk Lakiw.kZ djHkkj xzkgdkaoj ‘kqU; djHkkj fodszR;kaoj
Ikw.kZ vyofpd iqjoBk ‘kqU; djHkkj xzkgdkaoj Lakiw.kZ djHkkj fodszR;kaoj
,dd yofpd ekx.kh
o iqjoBk djHkkj leizek.kkr djHkkj leizek.kkr
ekx.kh is{kk iqjoB;kph
yofpdrk tkLr xzkgdkaoj tkLr djHkkj fodszR;kaoj deh djHkkj
iqjoBk is{kk ekx.khph
yofpdrk tkLr xzkgdkaoj deh djHkkj fo dszR;kaoj vf/kd djHkkj

ojhy rDrk 2v-1 o:u vls fnlrs dh] fodzsrs vkiY;k oLrawpk
iqjoBk deh d:u djkps vks>s xzkgdkaoj djrhy- ;kmyV xzkgd oLrwph ekx.kh deh d:u djkpk Hkkj
fodzsR;koj nksgksaP;kgh ¼fodzrs o xzkgd½ mfí” ViwrhZlkBh vlysyh lkis{k {kerk
djHkkjkps forj.k ¼okVi½ fuf’pr djhr vlrs-

,[kk|k oLrwoj dj vkdkjY ;keqGs xzkgd o fodszrs
;kaP;ke/;s djHkkjkps forj.k d’ kkizdkjs gksÅ ‘kdrs gs iqvkd`rh}kjs Li”V djrk ;sbZy-

munotes.in

Page 92

92vkd`rh 2v-17

yofpdrk vkf.k djHkkjkph fuf’prh

Okjhy vkd`rh 2v-17 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^v{k* v{kkoj
oLrwph ekx.kh o iqjoBk n’kZfoyk vkgs- o ^v;* v{kkoj oLrwph
fdaer n’kZfoyh vkgs- ^M1M1* ek x.kh odz vkgs- vkf.k ^Ik1i1*
gk iqjoBk odz vkgs- rks odz ^M1M1* yk ^u1* ;k fBdk.kh Nsnrks-
R;keqGs oLrwph fdaer ^vd1* gh fuf’pr gksÅu ^vr1* brdk
ekx.kh o iqjoBk fuf’pr gksrks - letk ‘kklukus ;k oLrwoj
^V1u2* brdh dj vkdkj.kh dsyh vkgs gh djkph jDde
fdaerhr lekfo”V d:u fodszrs oL rwpk iqjoBk djrhy- R;keqGs
ufou iqjoBk odz ^Ik2i2* r;kj gksrks- rks ^M 1M1* ekx.kh odzkl
^u2* ;k fBdk.kh Nsnrks- R;keqGs ufou lerksy fdaer ^vd2* gh
fuf’pr gksbZy- vkrk ^r2u2* ;k uohu oLrwph [kjsnh o fodzh
gksbZy- v’kk osGh ^V2u2* us fdaer okfodzh deh gksbZy- gk dj vkdkj.khpk ifj.kke gks;-

Okjhy vkd`rhe/;s izR;sd oLrwoj ^V1u2* dj
vkdkj.kh dsyh vlwu rks djHk kj xzkgd o fodzrs ;kaP;kr
foHkkxyk xsyk vkgs- xzkgdkoj ^V1V2* ,ofodzR;koj ^V2u2* brds djkps vks>s vkgs] Eg.ktsp ^V1u2*
¾^V1V2*$ ^V2u2* v’kkizdkjs djHkkjkps okVi xzkgd o
fodszR;ke/;s gksrs-
munotes.in

Page 93

93 v’kkizdkjs ekx.kh o iqjoB;kph yofpdrk vkf.k
djHkkjkph fuf’prh gh ladYiuk Li ”V djrk ;sbZy- dj ladze.k
gs iqjoBk o ekx.khP;k lkis{k yofpdrsoj voyacwu vlsy-

Û fu”d”kZ (Conclusion) :
1-tj ekx.kh iqjoB;kP;k rqyusr tkLr vlsy rj dj
xzkgdkaP;kdMs iq2. t j e k x . k h i q j o B ; k P ; k rqyusr deh vlsy rj dj
mRikndkdMs ekxP;k fn’ksyk ladzfer (backward shifting) dsyk
tkbZy-

2v-6 deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk
(Maximum price ceilings an d Minimum price floor) :

oLrwaoj dj yko.ks vkf.k vu qnku ns.;kO;frfjDr] ljdkj
tkLrhr tkLr fdaok fdeku fdaerh ns[khy ykorkr- ;q/nkP;k
dkGkr ljdkj vusdnk osru vkf.k vkf.k fdaerhoj fu;a=.k
Bsors vkf.k ÅtkZ ladVkP;k osGh isVªksy fdaerhoj fu;a=.k vk.krs-
d/khd/kh fdeku osrukP;k ckcrhr osru Bjfors- lcflMh ns.;k
O;frfjDr ljdkj tkLrhr tkLr fdaok fdeku fdaerh ns[khy
ykorkr- ;q/nkP;k dkGkr cktkjkrhy oLrwaph fdaer Bjo.;klkBh
ljdkj dkgh /kksj.ks Bjfor vlrs- cktkj Hkkokoj lek/kkuh
ulY;keqGs ljdkj fdaerhoj fu;a=.k vk.krs- ljdkj oLrw o
lsaoklkBh dk;nsf’kj fdeku fdao k deky fdaer fuf’pr djrkr-
tkLrhpk iqjoBk o tkLrhph ekx. kh oj fu;a=.k Bso.;klkBh
fdeku o deky fdaer fuf’pr dsyh tkrs-

v- deky fdaer e;kZnk (Maximum price ceilings) :
fdaer e;kZnk gh ,d fodyh tk.;kP;k fdaerhoj dk;ns’khj
deky e;kZnk vkgs- tsOgk ljdkj dk;ns’khj tkLrkr tkLr fdaer
ykors rsOgk pkaxY;k fdaerhph fdaer ;kis{kk oj ok<.;kph
ijokuxh ukgh-

Eg.ktsp ,[kknh oLrw fdaok lsaok gh [kwi vf/kd fdaerhyk
fnyh tkr vlY;keqGs ljdkj xzkgdkaps fgr y{kkr ?ksÅu R;k
oLrwaph tkLrhr tkLr fdaer fuf’pr djrs- tsOgk fuf’pr
dsysyh fdaer lerksy fdaerhis{ kk deh vlrs rsOgk R;kps dkgh
nq”ifj.kke vki.kkal igko;kl fe Grkr-tsOgk deky fdaer gh munotes.in

Page 94

94cktkjkP;k fdaerhis{kk deh vlsy r s O g k c k t k j k r i q j o B ; k i s { k k
ekx.kh vf/kd izek.kkr dsyh tkrs- dkj.k mRiknd deh fdaer
vlysY;k oLrwaph fufeZrh vf/kd izek.kkr djr ukghr- deky
fdaer Eg.kts ;kis{kk fdaer okEg.kts oLrw o lsaokph egRre@tkLrhr tkLr fdaer gks;- mnk-
isVªksyph fdaer] HkkMs fu;a=.k-

Û cktkjkrhy fdaer e;kZnspk izHkko (Effect of price ceiling on
the Market ) %

1- ca/kudkjd ulysyh fdaer e;kZnk (Price ceiling that is not
binding ) %
ljdkj cktkj Hkkokis{kk fdaerhph e;kZnk yknrs- ekx.kh vkf.k
iqjoBk larqfyr dj.kkjk cktkjHkko deky e;kZnsis{kk [kkyh
vlY;kus fdaerhph e;kZnk ca/kudkjd ukgh- vFkZO;LFksyk
lerksykr vk.k.;klkBh cktkji sBsph rkdn vkf.k fdaerhP;k
e;kZnsoj fodY;k tk.kkÚ;k fdaerh fdaok fdaerhoj dks.krkgh
ifj.kke gksr ukgh-
vkd`rh % 2v-18

ojhy vkd`rh 2v-18 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^l* ;k
fcanwr lerksy >kyk vkgs vkf.k ^d* gh lerksy fdaer vkgs-
ljdkjus ^vd* lerksy njkis{kk ojP;k fdaerhph e;kZnk vd1*
ykoyh rj R;kpk cktkjHkkokoj vk f.k fodzh >kysY;k izek.kkr
dks.krkgh ifj.kke gks.kkj ukgh- munotes.in

Page 95

952- ca/kudkjd vlysY;k fdaerhph e;kZnk (A price ceiling that
is binding ) %
tsOgk ljdkj cktkj Hkkokis{kk deh fdaerhph e;kZnk ykxq
djrs- cktkj fdaer fdaerhph e;kZnk okfBdk.kh ekx.kh iqjoB;kis{kk tkLr gksbZy- ;keqGs VapkbZ fuekZ.k
gksbZy-

vkd`rh % 2v-19

ojhy vkd`rh 2v-19 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^l* ;k
fcanwr cktkj lerksy >kyk vkgs vkf.k lerksy fdaer ^vd* ;k
fBdk.kh ekx.kh o iqjoBk leku vkgs- letk] ljdkjus ^vd2*
fg fdaer e;kZnk ykxw dsyh vkgs - th cktkjisBsP;k fdaerhis{kk
deh vkgs- ^vd2* fdaerh vlrkuk ekx.kh ^vu2 gh] iqjoBk
^vu1* vlrkuk tkLr vkgs- ^u1u2* ;sorsOgk fdaer e;kZnk ca/kudkjd cusy- tsOgk ,[kkns ljdkj
Li/kkZRed cktkjisBsoj ca/kudkjd fd aerhph e;kZnk yknrs- rsOgk rs
VapkbZyk cGh iMrkr- v’kk ifjfLFkrhr fodzsR;kauk eksB;k la[;sus
laHkkO; [kjsnh njke/;s eky fodkok ykxrks-

c- fdeku fdaer etyk (Minimum price floor) :
T;k fdaerhr pkaxyh fodzh dsyh tkÅ ‘kdrs] R;k fdaerhoj
fdaer etyk ,d dk;nsf’kj fdeku vkgs- tsOgk ljdkj fdaerhoj
fdeku yknrs- rsOgk fdaer ;k ikrG his{kk [kkyh ;sÅ ‘kdr ukgh-
munotes.in

Page 96

96 fdeku fdaer Eg.kts ;kis{kk fdaer deh gksÅ ‘kdr ukgh-
fdeku fdaer Eg.kts dk;nsf’kj dehr deh fdaer gks;- mnk-
fdeku osru- fdeku fdaerheqGs xzkgdkaps laj{k.k gksrs- dkG;k
cktkjkoj fu;a=.k vk.k.;klkBh ljdkj v’kk osGh Lor%mRiknu
gkrh ?ksrs- uk’koar oLrwaP;k ckcrhr gs ‘kD; gks.kkj ukgh-

Û cktkjkrhy fdaer etY;kojhy izHkko (Effect of price floor
on the Market ) %
fdaer etyk gk ljdkjdMwu okijysyk vk.k[kh ,d izdkj
vkgs- fdaer etyk fdaerhpk dk;ns’khj etyk Bjorks- lerksy
ikrGh O;frfjDr brj Lrjkoj H kko jks[k.;kpk ljdkjpk iz;Ru
vkgs- fdaerhP;k e;kZnsizek.ksp cktkjkr fdaer etY;kojhy nksu
izdkjps izHkko@ifj.kke fnlwu ;srkr-

1- ca/kudkjd ulysyk fdaer etyk (Price floor that is not
binding ) %
tsOgk ljdkj lerksy fdaerhis{kk deh fdaer Bsors rsOgk
fdaer etyk ca/kudkjd ulrks- cktkjHkko fdaer fdaerhP;k
ojP;k cktwl vlY;kus cktkjkrhy ‘kDrh vFkZO;oLFksyk lerksy
ikrGhoj ?ksÅu tkrs- rsFks ekx. kh o iqjoBk frrdkp vlrks-
fdaerhP;k etY;kpk cktkjkoj dks.krkp ifj.kke gksr ukgh-

vkd`rh % 2v-20

munotes.in

Page 97

97 ojhy vkd`rh 2v-20 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^l* ;k
fcanwr lerksy >kyk vkgs vkf.k lerksy fdaer Eg.ktsp
cktkjHkko ekx.kh o iqjoBk lerkykrwu ^vd* vkgs- tsOgk
ljdkj ^vd1* fdaerhpk etyk gk cktkjkis{kk deh fdaerhyk
ykors- cktkjkr R;kpk dkgh ifj.kke gksr ukgh-

2-ca/kudkjd vlysY;k fdaerhpk etyk (A price floor that is
binding ) %
tsOgk ljdkj cktkj Hkkokis{kk tk Lr fdaerhph etyk ykxq
djrs- ekx.kh o iqjoBk dj.kkÚ ;kauk fdaerhpk etyk [kkyh
vk.krk ;sr ukgh- ;keqGs vf/k ’ks”k oketY;kojhy ekx.khis{kk iqjoBk tkLr vlsy-

vkd`rh % 2v-21

ojhy vkd`rh 2v-21 e/;s vls fnlqu ;srs dh] ^l* ;k fcanwr
cktkj lerksy >kyk vkgs vk f.k lerksy fdaer ^vd* ;k
fBdk.kh ekx.kh o iqjoBk leku vkgs- R;kuqlkj ^vd* fdaer o
^vu* iqjoBk fuf’pr gksrks- letk] ljdkjus lerksy fdaerhP;k
Eg.ktsp ^vd* is{kk ^vd2* fdae r etyk ykxw dsyh vkgs- th
cktkjisBsP;k fdaerhis{kk tkLr vkgs- ^vd2* fdaerh vlrkuk
ekx.kh ^vu1* o iqjoBk ^vu2 * vkgs- ^vd2* fd aerh vlrkuk
ekx.kh ^vu1* is{kk iqjoBk ^vu2* gk tkLr vlrkuk ^u1u2*
;so~~cusy- ca/kudkjh fdaerhP;k etY; keqGs vfrfjDr mRiUUk feGrs- munotes.in~~

Page 98

982v-7 fdeku osru dyg (Minimum wages controversy) :

fdaer etY;kps ,d vR;ar egÙokps mnkgj.k Eg.kts fdeku
osru- cjsp ns’k fdeku osru dk;ns ikl djrkr- Hkkjrke/;s
fdeku osru dk;nk vkgs- fdeku osruklkBh dk;|kpk vk/kkj
?ksryk tkrks- fdeku osru dk;ns lkekU;i.ks vdq’ky
dkexkjkalkBh vlrkr- dq’ky o vuqHkoh dkexkjkaps osru gs
lkekU;r% fdeku osrukP;k oj vlrkr] dkj.k R;kaps osru
lkekU;r% fdeku osrukP;k oj cj sp tkLr vlrkr- fdeku osru
gk egÙokpk eqík vkgs- dkfgaP;k ers] fdeku osrukr ok< >kY;kus
dkgh dkexkj dkekrwu ckgsj iM rhy- nqlÚ;k xVkP;k ers]
jkstxkjkP;k la/khe/;s y{k.kh; ?kV u djrk e/;e ixkjke/;s
dehrdeh osru ok
vkd`rh % 2v-22

ojhy vkd`rh 2v-22 o:u vls fnlqu ;srs dh] d k e x k j
dkexkjkapk iqjoBk fuf’pr djrkr vkf.k daiU;k dkexkjkph
ekx.kh fuf’pr djrkr- ^e* gk Jekpk ekx.kh odz vkgs]^i* gk
Jekpk iqjoBk odz vkgs- ljdkjus gLr{ksi dsys ukgh rj ekx.kh
o iqjoBk ;k}kjs ^vo* ;so~~^vo* ;so~~fuf’pr dsY;kl gs fdeku osru uksdjnkjkps osru okosruok~~~~

Page 99

99uksdjh tkrs] R;kaps osru deh gksrs- rlsp R;krwu csjkstxkjh fuekZ.k
gksbZy-

fojks/kdkaP;k ers] fdeku osru keqGs csjkstxkjh gksrs- gs fdeku
osru uksdjhP;k dkS’kY;kP;k izf’k{k.kkr ;s.kkÚ;k dkgh vdq’ky
dkexkjkauk ns[khy izfrca/k d: ‘kdrs] dkj.k dkS’kY;kaP;k
vHkkokeqGs Jekph vR;ar yofpd ekx.kh gksrs- ;k fo’ys”k.kkr gs
Li”V gksrs dh] T;k dkexkjkaps lerksy osru fdeku osrukP;k
[kkyh vkgs R;kauk fdeku osru vko’;d vkgs- o T;k dkexkjkaps
lerksy osru fdekuis{kk cjsp tkLr vkgs] R;kauk fdeku osru
ca/kudkjd ukgh-

deh@vR;Yi osrukrwu xjhch okxjhchrwu ckgsj dk<.;klkBh fdeku osru feGfo.;klkBh@
ekx.khlkBh dyg gksrkr- LFkyka rjkps izek.k okosruku lekurk goh- fdeku osru gs vFkZO;oLFksl fodflr djsy
Eg.ktsp vk.k[kh jkstxkj fuekZ.k djsy- fdeku osrukrwu vkfFkZd
mRrstu feGrs] uksdjhlkBh vf/kd la/kh feGrs- R;keqGs nkjhnz;
vk.k[kh ok<.kkj ukgh-

2v-8 O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k
( A d m i n i s t e r e d p r i c e c o n t r o l )

tj ekx.kh o iqjoB;k}kjs fdaerh Bjr ulrhy rj o tj
‘kklu R;k fdaerh Lor% Bjfo r vlsy rj R;kl iz’kklfd;
fdaerh Eg.krkr- mnk- isVªksy] fM>sy] [krs] ,y-ih-th-] fofo/k
izdkjph vkS”k/ks- iz’kklfd; fd aer fu;a=.k gs lu 1970 rs
2002 Ik;Zar rsy {ks=kr igko ;kl feGrs- O;oLFkkidh;@
iz’kklfd; fdaerh mRikndkP;k xqaro.kwdhyk ;ksX; ekscnyk nsr
vlrkr- ;ksX; ekscnyk O;oLFkkidh; oLrw o lsaoklkBh ljdkj
fdaer fuf’pr djrs- O;oLFkkifd ; fdaer gh cktkjkrhy ekx.kh
o iqjoB;ko:u Bjr ukgh- tsOgk cktkjkr viqjk iqjoBk vlrks
rsOgk O;oLFkkifd; fdaer fuf’ pr dsyh tkrs- O;oLFkkifd;
fdaer gh lkekU; ek.klkauk ij oM.;klkBh fuf’pr dsyh tkrs-
mnk- xWl fdaer-

munotes.in

Page 100

100Û O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k mfí”V;s ( O b j e c t i v e s
of administered price control) :
1- xjhckapk okjkWdsy] rsy fdaerhoj fu;a=.k-
2- oLrwapk okisVªksfy;e inkFkkZP;k fdaerh-
3- fdaerok<@pyuok<@Hkk ook4- vFkZO;oLFksrhy lalk/kukP;k dk;Z{ke okijklkBh fdaerhoj
fu;a=.k Bso.ks-
4- tursps vkfFkZd dY;k.k lk/; dj.ks] mnk- lekursps mfí”V;
lk/; dj.ks-

1 ,fizy] 2002 iklwu ,ih,e (APM) laiq”Vkr vkyk
vkf.k ljdkjus] BjoysY;k fdae rhP;k cktkjisBsr] iz’kklfd;
fdaerhiklwu nwj tk.;kps gGwgGw B j o y s - r s y d a i U ; k v k r k
vkarjk”Vªh; isVªksfy;e fdaerhP;k lw=kP;k vk/kkjs loZ isVªksfy;e
inkFkkZaP;k fdjdksG fdaerh Bjfo.; kl eksdGs vlrhy- Hkkjrkrhy
isVªksfy;e fdaerhps ,d oSf’k” V;iw.kZ oSf’k”V Eg.kts nf{k.k
vkfQzdk vkf.k brj fodlu’khy vkf’k;kbZ ns’kkae/;s Hkkjrkrhy
isVªksy vkf.k fM>syP;k fdjdksG fd aerh lokZf/kd vkgsr- ;kekxps
dkj.k Eg.kts dsanz vkf.k jkT; lj dkj nksUghdMwu eksB;k la[;sus
vkdkj.;kr vkysys dj gks;-

2v-9 lkjka’k ((Summary) :

ekx.kh o iqjoBk fo’ys” k.kkr ekx.khP;k yofpdrsyk [kqi
egÙo vkgs- ekx.khP;k yofpdrsP ;k okij osxosxG;k fBdk.kh
dsys tkr vlY;kus ekx.khP;k yofpdrsyk [kqi egÙo vkgs-
d`”kh {ks=kr vkyofpdrsP;k ladYiusP;k vk/kkj s djrk ;srs- dj gh ladYiuk
ekx.kh o iqjoB;koj ifj.kke Vkdr vlrs- osru gk ?kVd ekyd
oxkZlkBh frrdklk egÙokpk ulyk rj h JfedkalkBh gk ?kVd [kqi
egÙokpk vkgs- Jfedkauk vkiys ftou tx.;klkBh fdeku osru
rjh feG.ks xjtsps vkgs- ijarw ek yd oxkZpk uQk gsrw ;k fBdk.kh
vkMlj curks] cktkjkr Jfed ox kZyk fdeku osru feGsyp vls
ukgh] R;krwu fdeku osruklkBh dyg fuekZ.k gksr vlrkr-
cktkj fdaer fu;a=.kkr ljdkjph Hkwfedk Qkj egÙokph vkgs- munotes.in

Page 101

101fof’k”V oLrwaph fdaer d’kh fu;a=.kkr jkghy ;klkBh ljdkj
usgehp iz;Ruf’ky vlrs] R;krwu xzkgd oxkZps laj{k.k gksr
vlrs] gs fnlqu ;srs-

2v-10 iz’u (Questions) :

1- ekx.khph yofpdrk Eg.kts dk; rs lkaxqu ekx.khP;k
yofpdrsps izdkj FkksMD;kr Li”V djk-
2- ekx.khph fdaer yofpdrk gh ladYiuk lfoLrj LIk”V djk-
3- ekx.khph mRiUUk yofpdrk gh ladYiuk lfoLrj LIk”V djk-
4- ekx.khph Nsnd yofpdrk gh ladYiuk lfoLrj LIk”V djk-
5- gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkH kkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k djk-
6- fdaer o uxla[;sojhy dj gh ladYiuk Li”V djk-
7- deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk gh ladYiuk
Li”V djk-
8- fVik fygk-
1- ekx.khph izorZu yofpdrk-
2- fdeku osru dyg-
3- O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k-

munotes.in

Page 102

1022c

ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.k&Hkkx % 3
(Demand and Supply Analysis-Part :3)

izdj.k jpuk (Unit Structure) :
2Ck-0izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
2c-1 izLrkouk
2c-2 xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh
2c-3 vankti=d js”kk@vankti=d e;kZnk
2c-4 leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz
2c-5 leo`Ùkh odzkph oSf’k”V;s@xq.k/keZ
2c-6 miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu
2c-7 mRiUUk ifj.kke
2c-8 Ik;kZZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke
2c-9 fdaer ifj.kke
2c-10lkjka’k
2c-11 iz’u

2c-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :

Û xzkgdkph ialrh@izk/kkU ; Js.kh letwu ?ks.ks-
Û v a n k t i = d j s ” k k @ v a n k t i = d e ; k Z n k ; k l a d Y i u s p k v H ; k l
dj.ks-
Û l e o ` Ù k h o d z @ l e R ; k x o d z@rVLFkrk odz gh ladYiuk
vH;kl.ks-
Û leo`Ùkh odzkph oSf’k”V; s@xq.k/keZ letwu ?ks.ks-
Û miHkksDR;kPkk lerk sy@larqyu vH;kl.ks-
Û mRiUUk ifj.kke letwu ?ks.ks-
Û Ik;kZZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke vH;kl.ks-
Û fdaer ifj.kke ;k la dYiuspk vH;kl dj.ks-
munotes.in

Page 103

1032c-1 izLrkouk (Introduction) :

miHkksDrk@xzkgd gk cktk jkrhy Lora= vlk ?kVd vlwu rks
vkiY;k i/nrhus cktkjkrhy orZu Bsow ‘kdrks- ,d izdkjs rks
cktkjkrhy jktk vlrks] fo’ks”kr% eqDr cktkjisBsr- izR;sd
xzkgdkph fuoM osxosxGh vlrs - xzkgdkaP;k fuoMhoj mRiknu
izfdz;k voyacwu vlrs- xzkgdkap h fuoM gh fdeku fdaerhe/;s
oLrw o lsaokiklwu xzkgdkyk tkLrhr tkLr mi;ksfxrk o lek/kku
feGowu nsrs- mnk- mi;ksfxrk fo’ys”k.k o leo`Ùkh odz fo’ys”k.k-
miHkksDrk vkiY;k fofo/k xj tk iw.kZ dj.;klkBh cktkjkr
osxoxG;k oLrwaph [kjsnh djhr vlrks- cktkjkr OkLrwyk ekx.kh
miHkksDR;kadMwu ;sr vlrs- miHkksDR;kP;k ekx.khoj fdaer]
mRiUUk] brj oLrwaP;k fdaerhpk if j.kke gksr vlrks- fdaerhr ok<
>kY;kl miHkksDR;kph oLrwyk vl ysY;k ekx.khr ?kV ?kMwu ;srs-
fdaerhr] mRiUUkkr] brj oLrwaP;k fdaerhr cny >kY;kl cktkjkr
miHkksDrk oLrwph [kjsnh d’kh dj rks vFkok miHkksDR;kph orZ.kwd
d’kh gksrs ;kpk vH;kl O;olkf ;d vFkZ’kkL=kr dsyk tkrks-
rlsp miHkksDR;kps vkfFkZd or Zu] R;kps egÙke lek/kku ;kaps
Li”Vhdj.k O;olkf;d vFkZ’kkL=kr dsys tkrs- R;kckcrP;k vusd
ladYiuk O;olkf;d vFkZ’kkL=kr ek aMY;k tkrkr- xzkgdkaph ialrh
egÙokph vkgs- mRiUUkkuqlkj xzkg dkph ekx.kh deh vf/kd gksr
vlrs- leoÙkh odz (indifference curve) ladYiuk vki.kkal nksu
oLrwaph fuoM Li”V dj.;kl lg k¸;Hkwr Bjrs- miHkksD;kP;k
lerksykr fdaerjs”kk egÙokph Hkwf edk ctkors] dkj.k miHkksDR;kps
mRiUUk gh miHkksDR;kph e;kZnk vlrs-

izLrwr izdj.kkr xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh] vankti=d
js”kk@vankti=d e;kZnk] leo`Ùkh odz@le R;kx odz @rVLFkrk
odz] leo`Ùkh odzkph oSf’k” V;s@xq.k/keZ] miHkksDR;kPkk
lerksy@larqyu] mRiUUk ifj.kke] Ik;kZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke]
fdaer ifj.kke ;kaph ekfgrh ?ks.kkj vkgksr-

2c-2 xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh (Scale of prefernce) :

miHkksDRkk@xzkgd rdZlaxr vkg s- miHkksDR;kyk vkiY;k xjtk
iw.kZ dj.;klkBh vusd oLrawph vko’;drk vlrs- R;kps mRiUUk
e;kZnhr vlY;kus R;kl vkiY;k l o Z x j t k i w . k Z d j r k ; s r
ukghr- Eg.kwu rks egÙokP;k xj tk o deh egÙokP;k xjtk vlk munotes.in

Page 104

104dze Bjowu rks egÙokP;k xjtk iz Fke iw.kZ dj.;kpk iz;Ru djhr
vlrks- miHkksDrk vkiY;k e;kZn hr mRiUUkkP;k lgk¸;kus
osxosxG;k oLrwaph [kjsnh d:u rks tkLrhr tkLr lek/kku
feGfo.;kpk iz;Ru djhr vlrks- oLrawP;k [kjsnhiklwu tkLrhr
tkLr lek/kku feGfo.;klkBh osxosxG;k oLrwaph mi;ksfxrkaph
rqyuk djrks- miHkksDR;kP;k euke/;s izR;sd oLrwckcrpk ,d
ialrh dze R;kus Bjfoysyk vlrk s- gk ialrh dze R;kyk R;k
oLrwaiklwu feG.kkÚ;k mi;ksfxrso :u Bjfoyk tkrks- R;k oLrw
ckcrP;k miHkksDR;kP;k vkoMh& fuoMho:u] R;k oLrwph R;kyk
okV.kkjh mi;ksfxrk Bjfoyh tkrs- o R;k mi;ksfxrso:u oLrwapk
ialrh dze (Preferential order) rks Bjforks- ;k ialrh dzeko:u
dks.kR;k oLrwiklwu fdaok oLrwP; k xVkiklwu R;kyk fdrh lek/kku
feGkys gs Bjfork ;srs- ,dnk oL rwpk xV tkLr lek/kku ns.kkjk]
deh lek/kku ns.kkjk fdaok lkj[ks p lek/kku ns.kkjk vkgs gs rks
Bjfork- R;kuqlkj dks.kR;k oLrw ph vFkok oLrw xVkph [kjsnh
djko;kph ;kpk dze (Scale of preference) rks vkiY;k euke/;s
ykorks o R;kuqlkj oLrwaph [kjsnh djrks- miHkksDrk vkiY;k ialrh
Js.kho:u oLrwaps osxosxGs xV r;kj djrks] ts R;kyk vkiY;k
e;kZnhr mRiUUkkP;k lgk¸;kus [kjsnh djrk ;srkr- ;k xVkaiSdh
tkLrhr tkLr lek/kku ns.kkÚ;k xVkph rks fuoM djrks- v’kk
fjrhus oLrwP;k mi;ksfxrsps eksteki u djrk mi;ksfxrkaph rqyuk
d:u oLrw fdaok oLrw xVkP;k fu oMhpk ¼[kjsnhpk½ dze yko.ks
Eg.kts ilarh Js.kh (Scale of prefernce) gks;-

2c-3 vankti=d js”kk@ vankti=d e;kZnk (Budget
line/Budget constraint) :

vankti=d js”ksykp fdaer js”kk (Price line) ] ,dw.k [kpZ js”kk
(Total outlay curve) ] la/kh js”kk (Opportunity line) vlsgh
Eg.krkr- leo`Ùkh odzkP;k lgk¸ ;kus oLrwP;k ekx.khpk vH;kl
dj.;klkBh ^fdaer js”kk* gs ,d egÙokps lk/ku vkgs- fdaer&js”kk
gh v’kh js”kk vlrs] dh nksu oL rwaps loZ lap fdaok xV n’kZfor
vlrs- fdaer js”kk dkv{kkoj vuqdzes nk[kfoys tkrs- ifj. kke n’kZfo.kkjs fcanw tksMY;kl
fdaer&js”kk feGrs- leo`Ùkh ra=ke/;s ^{k* o ^;* v{kkoj
iS’kk,soth nksu oLrwaph uxla[ ;k n’kZfoysyh vlrs o R;ko:u
miHkksDR;kyk R;kP;k mRiUUkkP;k lgk¸¸kkus ^{k* v{kkojhy oLrwaps
o ^;* v{kkojhy oLrwps fdrh ux [kjsnh djrk ;srhy rs lkaxrk
;srs- R;keqGs miHkksDR;kyk R;kaP; kdMhy mRiUUkkP;k lgk¸;kus nksu munotes.in

Page 105

105oLrwaps dks.kdks.krs xV [kjsnh djrk ;srhy gs fdaer js”ksP;k
lgk¸;kus nk[kfork ;srs- fdaer js”ksoj iM.kkÚ;k loZ oLrwP;k
xVkaph [kjsnh miHkksDR;kyk djrk ;srs-

Û vankti=d js”kk :O;k[;k (Defination of Budget line) :

1-QX;qZlu %
^^th js”kk miHkksDrk R;kP;k e; kZfnr mRiUUkkr [kjsnh d: ‘kdr
vlyssys ^{k* vkf.k ^; * oLrwaps fofo/k la;ks x n’kZfors vkf.k ftpk
mrkj _.kkRed vlrks] R;k js”ksyk ^vankti=d js”kk* Eg.krkr-**

2-b-th-Mksyu %
^^fnysy;k fdaerhyk vkf.k miHk ksDR;kP;k mRiUUkkP;k e;kZnsr th
js”kk oLrw o lsokaps fHkUUk la;kas x n’kZfors fryk ^vankti=d js”kk*
Eg.krkr-**
vkd`rh % 2c-1

munotes.in

Page 106

106vkd`rh % 2c-2

vkd`rh % 2c-3

munotes.in

Page 107

107vkd`rh % 2c-4

ojhy vkd`rh 2c-1]2c-2]2c-3]2c-4 o:u vls fnlqu ;srs
dh] fdaer@vankti=d js”ksph fLFkrh miHkksDR;kP;k mRiUUkko:u
Bjrs- frpk mrkj R;k nksu oLrwaP ;k fdaer laca/kko: u Bjrks- nksu
oLrwaiSdh ,[kk|k oLrwph fdaer cnyY;kl fdaer&js”kspk mrkjgh
cnyrks- miHkksDR;kP;k mRiUukrhy cnY;keqGs o oLrwP;k
fdaerhrhy cnykeqGs fdaerjs”ksr gh cny gksrkss- fdaer@ =d js”kk
miHkksDR;kyk R;kP;k mRiUUkkP;k l g k ¸ ; k u s c k t k j k r h y i z p f y r
fdaerhyk dks.kdks.krs xV [kjs nh djrk ;srhy] rs n’kZfors-

2c-4 leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz
(Indifference curve) :

leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkph dYiuk lu 1881 e/;s ,toFkZ
;kauh ''Mathematical physics'' ;k xzFkkar ekaMyh] R;kuarj lu
1892 e/;s fQ’kj ;kauh gh ladY iuk foLrkjhr Lo:ikr ekaMyh-
iqPolitical Economics'' ;k iqLrdkr leo`Ùkh odz fo’ys”k.kk}kjs
ewY; fl/nkar ekaMyk-iWjsVks ;kau h ek’kZyP;k x.kukRed mi;ksfxrk
ekiuk,soth dzeokpd mi;ksfxrk ekiukpk (Ordinal
Measurement of Utility) Lohdkj dsyk-
munotes.in

Page 108

108 lu 1913 e/;s tkWUlu ;kauh ''Economic Journal'' e/;s ,d
ys[k fygwu R;kr rVLFkrk odzkps fLFkj mi;ksfxrk odz ;k ukokus
Li”Vhdj.k dsys- lu 1915 e/;s jf’k;u vFkZ’kkL=K izks- LyVdh
;kauh vkiY;k ''The theory of the Budget of the Consumer'' ;k
iqLrdkr rVLFkrk odzkps fo’ys”k. k dsys- lu 1924 e/;s izks-,-
MC;w-ckWys ;kauh vkiY;k ''Mathematical Groundwork'' ;k
iqLrdkr rVLFkrk odzkP;k fo’ys”k. kkph iquZjpuk dsyh- ijarw [kjh
lS/nkafrd ekaM.kh vkj-Mh-th- vWyu ;kauh lu 1934 e/;s ''A
Reconsideration of Capital'' ;k iqLrdkr rVLFkrk odz
foÜys”k.kkph lfoLrj ekaM.k h dsyh- lu 1939 e/;s ''Value and
Capital'' ;k xzaFkkr fczVh’k vFkZ’kkL =K ts-vkj-fgDl ;kauh gs
leo`Ùkh odz fo’ys”k.k lfoLrj Li ”V dsys vkgs- gs fo’ys”k.k
mi;ksfxrsps ekiu vadke/;s u djrk ialrh dzekuqlkj (Ordinal)
djrs- rlsp mRiUUk ifj.kke o Ik ;kZ;rk ifj.kke fopkjkr ?ksÅu
R;kps oLrwP;k fdaerhoj gks. kkjs ifj.kke Li”V djrs-

Û leo`Ùkh odz % O;k[;k (Defination of indi fference curve) :
1- izks- ts-vkj-fgDl %
^ ^ T ; k l a ; k s x k a P ; k l a p k a P ; k c k crhr xzkgd gk rVLFk vlrks-
v’kk nksu oLrwaP;k la;ksxkauk n’kZfo.kkÚ;k js”ksyk rVLFk odz
vls Eg.krkr-**

2- gWMlZu %
^ ^ o L r w a P ; k T ; k f H k U U k x V k a i k l w u m i H k k s D R ; k y k l e k u i k r G h p s
lek/kku izkIr gksrs R;k fcanwP;k ekxkZyk leo`Ùkh odz Eg.krkr-
**
3- bLFkke %
^ ^leo`Ùkh odz Eg.kts] fcanwpk vlk ekxZ dh tks oLrwaP;k
fof’k”V ifjek.kkP;k tksM;k nk [forks o v’kk tksM;kackcr
miHkksDrk rVLFk vlrks-**

4-izk- ds- bZ- cksYMhax %
^^leku lek/kkukph ikrGh n’kZfo .;kÚ;k js”ksyk rVLFkrk odz
Eg.krkr-dkj.k g;k js”ks}kjs nksu oLrawps vls xV n’kZfoys
tkrkr dh ts ,d nqlÚ;kis{k k pkaxys ulrkr o okbZVgh
ulrkr-**

munotes.in

Page 109

1095- izk- ,toFkZ %
^^ijLijkauk iwjd oLrwackcr T;k dkgh leL;k fuekZ.k gksrkr-
R;k leL;kapk vH;kl dj.;klkBh Hk wferhP;k {ks=krhy ‘kks/kwu
dk
o j h y l o Z O ; k [ ; k a o : u v l s fnlqu ;srs dh] leo`Ùkh odz
Eg.kts leku lek/kku feGowu ns .kkjs nksu oLrwaps fofHkUUk xV
fdaok lap n’kZfo.kkjk odz gks;**

Û xzghrs (Assumptions) %
1- miHkksDrk foosdf’ky vlrks- rks tkLrhr tkLr lek/kku
feGor vlrks-
2- miHkksDrk oLrawph lqlaxr fuoM djr vlrks-
3- miHkksDR;kPkh vkoM&fuoM fLFkj vlrs-
4- mi;ksfxrk ,desdkaoj voyacwu vlrks-
5- nksu oLrwaps vusd lap fdaok xV vlrkr] R;kaph rqyuk
d:u rks ;ksX; xV ialr djrks-
6- mi;ksfxrsps dzeokpd eksteki dsys tkrs] mi;ksfxrso:u rks
R;kpk ialrhdze Bjforks-
7- miHkksDR;kps mRiUUk fLFkj vlrs R;ke/;s cny gksr ukgh-
8- miHkksDR;kyk cktkjisBkps laiw.kZ Kku vlrs- mnk-fdaer-
9- oLrwaP;k fdaerh fLFkj vkgsr-
10- miHkksxkrhy oLrw ;k iw.kZr% foHkktuh; vlrkr-
11- ?kVrk lhekar Ik;kZ;rk nj izR;;kl ;srks-

Û leo`Ùkh odz i=d (Sheet of indiff erence curve) :
rDrk % 2c-1

leo`Ùkh odz i=d

Lak;ksx fdaok oLrq
xV Lkk[kj xqG
1 yk la;ksx 10 fdyks 9 fdyks
2 yk la;ksx 20 fdyks 6 fdyks
3 yk la;ksx 30 fdyks 4 fdyks
4 yk la;ksx 40 fdyks 3 fdyks munotes.in

Page 110

110vkd`rh % 2c-5
ojhy rDRkk 2c-1 o vkd`rh 2c-5 o:u vls fnlqu ;srs
dh] miHkksDrk dks.krkgh la;ksx fuoMw ‘kdrks] ofjy izR;sd
la;ksxkrwu R;kyk lkj[ksp lek/kku feGrs-

Û leo`Ùkh odz udk’kk (Indifference curve map) :
leo`Ùkh odz udk’kk Eg.kts os xosxGs lek/kku n’kZfo.kkÚ;k
leo`Ùkh odzkapk xV fdaok lap gks;- leo`Ùkh odz udk’kke/;s
vusd leo`Ùkh odz nk[fork ;srk r- ;k udk’kkr ojP;k cktwl
vl.kkjs leo`Ùkh odz tkLr lek/kku n’kZforkr] rj [kkyP;k
cktwyk vl.kkjs leo`Ùkh odz de h lek/kku n’kZfo.kkjs vlrkr-

vkd`rh % 2c-6

leo`Ùkh odz udk’kk

munotes.in

Page 111

111ojhy vkd`rh 2c-6 o:u vls fnlqu ;srs dh] ojhy ^lo1*]
^lo2*] ^lo3*] ^lo4*] ^lo5* leo`Ùkh odz nk[kfoys vkgsr-
R;kapk gk lap Eg.kts leo`Ùkh odzkpk udk’kk gks;- ^lo1* gk
leo`Ùkh odz deh lek/kku ikrG h n’kZforks- rj ^lo5* gk
leo`Ùkh odz tkLr lek/kku ikrG h n’kZforks- i.k ,dk leo`Ùkh
odzkojhy loZ fcanw lk j[ks lek/kku nsrkr-

Û leoÙkh odz mi;ksx (Use of indifference curve) :
1- leo`Ùkh odzkyk mRiknukP;k {ks=kr egÙo vkgs-
2- miHkksx larqyukps Li”Vhdj.k dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr
Bjrks-
3- funsZ’kkad r;kj dj.;kl l eo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-
4- miHkksD;kP;k larks”kf/kD;kps e k i u d j . ; k l l e o ` Ù k h o d z
mi;qDr Bjrks-
5- djkjksi.kklkBh leo`Ùk h odz mi;qDr Bjrks-
6- fofue; {ks=kr leo`Ùkh odzkyk egÙo vkgs-
7- js’kfuax vkf.k miHkksx larqyukP;k ijLij laca/kkyk Li”V
dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-
8- nksu fodYikae/;s fuoM fdaok izkFkfedrspk dze fu/kkZjhr
dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-

Û leo`Ùkh odzkojhy vk{ksi@fVdk (Exceptions) :
1- nksuis{kk tkLr oLrwlkBh leo` Ùkh odz fo’ys”k.k vuqi;qDr
vkgs-
2- gs fo’ys”k.k let.;kl vo?kM vkgs-
3- vfoHkkT; oLrwalkBh leo`Ùkh od z fo’ys”k.k vuqi;qDr vkgs-
4- ;k leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkph xzghrs vokLro vkgsr-
5- izk-jkWcVZlu o ‘kqaihVj ers] g h l a d Y i u k e k ’ k Z y i z f . k r
mi;ksfxrk fo’ys”k.kkph lq/kkjhr vko`Ùkh vkgs] Eg.kts tqU;k
ckVyh e/;s uohu nk: vl.;klkj[ks vkgs-
6- miHkksDrk foosd’khy vlrksp vls ukgh-
7- loZ xVkaiklqu leku lek/kku izkIr gksr ukgh-
8- miHkksDR;kP;k ekx.khoj brj ?kVdkapk lq/nk izHkko iMr
vlrks-
9- leo`Ùkh odz fo’ks”k ifjfLFkrhe /;s ilarh Js.kh O;Dr djhr
ukgh- munotes.in

Page 112

11210- leo`Ùkh odz udk’kkps vfLFkj Lo:Ik fnlwu ;srs-
11- nqcZy dzeokfjrsps (weak ordering) rÙo pqdhps vkgs-
12- ;k fo’ys”k.kkr ukfoU;rspk vHkko fnlwu ;srks-

2c-5 leo`Ùkh odzph oSf’k”V;s@xq.k/keZ (Properties of
indifference curve) :

1-leo`Ùkh odz _.kkREkd vkdkjkps vlrkr (indifference curve
slope downward from left to right) :

vkd`rh % 2c-7

ojhy vkd`rh 2c-7 o:u vls fnlqu ;srs dh] miHkksDrk
vkiY;k e;kZnhr mRiUukP;k lá kus ,dk oLrwph ux la[;k
ok

munotes.in

Page 113

1132- leo`Ùkh odz mxe fc anwyk cfgZjxksy vlrkr (indifference
curve are convex to the origin) :

vkd`rh % 2c-8

ojhy vkd`rh 2c-8 o:u vls fnlqu ;srs dh] leo`Ùkh odz
?kVR;k lhekUr Ik;kZ;rk njkoj vk/kkjysyk vkgs- ,[kknh O;Drh
,[kk|k oLrwP;k uxkph] ykxksikB nqlÚ;k oLrwP;k uxk’kh T;k
njkus nso?kso djrs R;k njkyk ^lhek Ur Ik;kZ;rk nj* vls Eg.krkr-
nksu oLrwe/khy lhekUr Ik;kZ;rk nj ?kVr vlY;keqGs leo`Ùkh
odz vkjaHk LFkkuh cfgoZdz vlrkr-

3-leo`Ùkh odz d/khgh ,desdkau k Nsnr ukghr fdaok Li’kZ djr
ukghr (indifference curves shou ld not intersect) :
vkd`rh % 2c-9
munotes.in

Page 114

1144-leo`Ùkh odz ^;*o ^{ k*v{kkyk Li’kZ djhr
ulrkr(indifference curves do no t intersect either axis) :

ojhy vkd`rh 2c-10 o: u vls fnlqu ;srs dh] rVLFkrk odz
nksu oLrwapk lap@xV n’kZforks- R;ke/;s ,[kk|k oLrwps ifjek.k
deh vlw ‘kdrs ek= rs ‘kwU; vlw ‘kdr ukgh-

5-mPPk LFkjkojhy leo`Ùkh od z Eg.kts mPPk lek/kku gks; (higher
indifference curve refer to higher satisfaction) :

vkd`rh % 2c-11

munotes.in

Page 115

115 o j h y v k d ` r h 2 c - 1 1 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ]
miHkksDrk tltlk mtohdMs oj tk Å ykxrks- rlrlk rks nksUgh
oLrwaps tknk oLrwaps tknk ux [kjsnh djhr vlrks- R;keqGs ,dw.k
lek/kkukr ok< gksrs-

6-lkekU; fLFkrhr leo`Ùkh odz ,desdkauk lekarj vlrkrp vls
ukgh(indifference curves are not pa rallel in normal case) :
vkd`rh % 2c-12

o j h y v k d ` r h 2 c - 1 2 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ] ,[kknh
O;Drh ,[kk|k oLrwP;k uxkph] ykxk sikB nqlÚ;k oLrwP;k uxk’kh
T;k njkus nso?kso djrs R;k nj kyk ^lhekUr Ik;kZ;rk nj* vls
Eg.krkr- loZ leo`Ùkh odzke/khy lhekUr Ik;kZ;rk nj osxosxGk
vlrks- R;keqGs leo`Ùkh odz usg eh lekarj vlrkrp vls ukgh-

munotes.in

Page 116

1167-leo`Ùkh odz fo’ys”k.kk r dzekadkuk egÙo ulrss (numbers
have no importance in the indifference curve analysis) :

vkd`rh % 2c-13

o j h y v k d ` r h 2 c - 1 3 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ]
leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkr dzekadkuk egÙo ulrss] rs vanktkus fnys
tkrkr-

8- iw.kZr% iwjd oLrwackcr leo`Ùk h odz dkVdksukP;k LOk:ikr jkgw
‘kdrkr- (Exceptions to the norm al Indifference curve-
Complementary goods) :
vkd`rh % 2c-14
munotes.in

Page 117

1179-iw.kZr% Ik;kZ;h oLrwackcr leo`Ùkh odz dkVdksukP;k LOk:ikr
jkgw ‘kdrkr- (Exceptions to the normal Indifference curve-
Substitues goods) :
vkd`rh % 2c-15

10-leo`Ùkh odz v[kaMhr LOk:ikps vlrkr
(continuous/unbroken indifference curves) :

vkd`rh % 2c-16

munotes.in

Page 118

118 o j h y v k d ` r h 2 c - 1 6 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ]
leo`Ùkh odzkojhy izR;sd fcanwp k la;ksx cktkjkr miyC/k vlrks
o R;kph miHkksDR;kyk dYiuk vlrs-

2c-6 miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu
(Consumer equilibrium) :

leo`Ùkh odz] leo`Ùkh odz udk’kk vkf.k
fdaerjs”kk@vankti=d e;kZnk ;kaP ;k lkákus miHkksDR;kps larqyu
nk[fork ;srs- T;k fcnwar fdaer js ”kk vkf.k leo`Ùkh odz ijLijkauk
Li’kZ djrkr] rsFksp miHkksDR;kyk e;kZnhr mRiUUkkrwu egÙke
lek/kkukph izkIrh gksrs o R;kp f c a n q r m i H k k s x D R ; k p s l a r q y u
izLFkkfir gksrs-

Û fo/kku ( Statement ) :
^^miHkksDrk vusd laa;ksxkaiSdh ,d la;ksx vlk fuoMrks dh]
R;kuarj rks [kjsnh uxla[;sr vftckr cny djhr ukgh] rsFks
miHkksDR;kpk lerksy gksrks-**

Û xzfgrs (Assumptions) :
1- miHkksDrk nksu oLrqaph [kjsnh djrks-
2- miHkksxDR;kpk ialrhdze cnyr ukgh-
3- miHkksDR;kps mRiUUk e;kZnhr o fLFkj vkgs-
4- loZ oLrw ,dftulh (Homogenous) o foHkktu’khy
(Divisible) vlrkr-
5- nksUghgh oLrwaP;k fdaerh vYidkGkr fLFkj vlrkr-
6- leo`Ùkh odzkpk udk’kk fnyk vkgs-
7- miHkksDrk tkLrhr tkLr lek/ kku feGfo.;kpk iz;Ru djrks-
8- cktkjkr iw.kZ Li/kkZ vkgs-
9- miHkksxDR;kps mRiUUk e;kZnhr vlwu rs loZ [kpZ gksrs-

munotes.in

Page 119

119Û vkd`rh (Diagram) :
vkd`rh 2c-17

ojhy vkd`rh 2c-17 o:u vls fnlqu ;srs dh] miHkksDrk
vkiys mRiUUk^{k* vkf.k ^;* oLrqaoj [kpZ djrks- miHkksDR;kP;k
e;kZnhr mRiUUkkr [kjsnh gks.kkÚ;k ;k nksUgh oLrwaP;k egÙke
ifjek.kkaph e;kZnk ^dj* ;k fd aerjs”ksr nk[koyh vkgs- leo`Ùkh
odz 1]2]3]4 gs miHkksxDR;kP;k o L r w m i H k k s x . ; k p h ‘ k D ; r k
lkj.kh nk[kforkr-

miHkksDrk ^lo2* ;k odzkoj vlysY;k vkf.k R;kposGh
fdaerjs”ksoj vlysyk ^l* fcanwus lwfpr gks.kkjk oLrw lewg
fuoMsy] dkj.k R;k fLFkrhrp R; kyk lokZf/kd lek/kku feGsy-
^l* fcanwus lwfpr gks.kkjk ^v;* brD;k ^;* oLrw vkf.k ^v{k*
brD;k ^{k* oLrw vlk la;ksx rks [k jsnh djsy] rsFksp miHkksDR;kpk
lerksy gksr vlrks-

Û miHkksDR;kPkk lerksy gks.;klkBh vko’;d vVh
(Conditiones) :
1- fdaer js”kk leo`Ùkh odzkyk Li’kZ dj.kkjh goh-
2- leo`Ùkh odz larqyu fcnwaik’kh vkjaHkfcanwyk cfgodz vlkok-
3- Li’kZ fcanwr lhekar Ik;kZ;rk nj ?kVr tk.kkjk ikfgts-
4- leo`Ùkh odz o fdaer js”kspk mrkj leku vlkok-

munotes.in

Page 120

1202c-7 mRiUUk ifj.kke (Income effect) :
^^mRiUUkkr cny >kyk vlrk oLrwaP;k [kjsnhoj gks.kkjk
ifj.kke Eg.kts mRiUUk ifj.kke gk s;-** mRiUUk okojP;k leo`Ùkh odzk oj tkbZy vkf.k mRiUUk deh >kY;kl
[kkyhy leo`Ùkh odzkoj rks tkbZy-

nksUgh oLrwaP;k fdaerh dk ;e jkfgY;kus fdaerjs”kkapk mrkj
iwohZbrdkp jkghy] i.k mRiUu okljdsy- tqU;k o uO;k fdaerjs”kk ijLijkauk lekarj jkgrhy- uoh
fdaerjs”kk ojP;k leo`Ùkh od zkyk Li’kZ dj.kkjh jkghy-

vkd`rh 2c-18

mRiUUk ifj.kke

ojhy vkd`rh 2c-18 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^d1j1*
gh ewG fdaer js”kk vkgs- ^lo1* gk ewG leoÙkh odz vkgs- ^l1*
gk ewG lerksy fcnaw vkgs- miHkks DR;kps mRiUUk ok^d2j2*]^d3j3*]^d4j4* ;k uohu fdaer js”kk r;kj gksrhy-
rlsp ^lo2*]^lo3*]^lo4* gs leoÙkh odz r;kj gksrhy]
R;keqGs ^l2*]^l3*]^l4* ;k fcnwar miHkksxDR;kpk lerksy gksbZr-
;k fcnwauh lwfpr gks.kkÚ;k oLrw lewgkaiklqu lokZf/kd lek/kku
miHkksDR;kauk feGsy- ^l1*]^l2* ]^l3*]^l4* gs lerksy fcanw
tksMys vlrk mRiUUk&miHkksx odz feGrks- munotes.in

Page 121

121 v’kkizdkjs oLrwP;k fdae rh dk;e jkgwu miHkksDR;kP;k
mRiUUkkr gks.kkÚ;k cnykeqGs ^{k* o ^;* oLrwpk miHkksxkoj gks.kkjk
ifj.kke mRiUUk&miHkksx odzk}kjs letrks- ;k fBdk.kh vls fnlwu
;srs dh] loZlkekU; oLrqackcr mRiUUk ifj.kke /kukRed vlrks
Eg.ktsp] mRiUUkkr ok< >kyh vl rk oLrwP;k ekx.khr ok< gksrs
o gyD;k@dfu”B ntkZP;k oLrwac kcr mRiUUk ifj.kke _.kkRed
vlrks-

2c-8 Ik;kZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke (Substitution effect) :

^^miHkksDR;kps mRiUUk fL Fkj vlqu R;kP;k ,dw.k lek/kkukr
dks.krkgh cny gks.kkj ukgh] v’kkiz dkjs nksUgh oLrwaP;k fdaerhr
cny >kY;kl miHkksxkoj tks ifj.kke gksrks] R;kl Ik;kZ;hrk
ifj.kke vls Eg.krkr**

Ik;kZ;hrk ifj.kke ¾ fdaer ifj.kke & mRiUUk ifj.kke
,d oLrw LoLr vkf.k nqljh egkx >kyh rj egkx
oLrw,soth LoLr oLrw okijyh tkbZy-

vkd`rh 2c-19

munotes.in

Page 122

122ojhy vkd`rh 2c-19 o:u vls fnlqu ;srs dh] ,d oLrw
egkx >kY;keqGs miHkksxDR;kph gks. kkjh gkuh gh nqljh oLrw LoLr
>kY;kus gks.kkÚ;k ykHkkus iw.kZi.ks Hk:u fu?krs- ykHk o gkuh leku
vlY;kus miHkksDR;kps ,dw.k lek/ kku dk;e jkgrs] miHkksDrk ewG
leo`Ùkh odzk ojp jkgrks-

v’kkizdkjs Ik;kZ;hrk ifj.kke ,dkp leo`Ùkh odzkofjy
gkypkyhauh fdaok cnyrh fLFkrh n’kZfo.kkÚ;k fcnwauh nk[kfork
;srks-

2c-9 fdaer ifj.kke (Price effect) :

^^oLrwph fdaer cnyY;keqGs R; k oLrwP;k [kjsnhoj gks.kkjk
ifj.kke Eg.kts fdaer ifj.kke gks;-**

miHkksDR;kps mRiUUk vk f.k ,dk oLrwph fdaer dk;e vkgs]
vls xzghr /k:u nqlÚ;k oLrwph fdaer cnyyh vlrk lerksykr
iqkY;keqGs
miHkksDR;kpk [kpZ odz fdaok fdear js”kk mtohdMs ljdsy] ;kpk
vFkZ miHkksDrk vf/kd ^{k* oLrw [kjsnh djsy-

fdaer ifj.kke gk mRiUu ifj.kke o Ik;kZ;hrk ifj.kke ;k
nksgksapk ,df=r ifj.kke vlrks-

brj oLrwaP;k fdaerh fL Fkj vkgsr vkf.k ,dkp oLrwph
fdaer cnyrs] miHkksDR;kps mRiUUk] vfHk:ph fLFkj vkgs] ;k
xzghrkaP;k vk/kkjkoj fdae r ifj.kke Li”V gksrks-

munotes.in

Page 123

123vkd`rh 2c-20
fdaer ifj.kke

ojhy vkd`rh 2c-20 o:u vls fnlqu ;srs dh] vkd`rhr
^l1* gk ewG lerksy fcnaw vkgs - miHkksDR;kps mRiUUk vkf.k ^;*
oLrwph fdaer dk;e vkgs- v’kk ifjfLFkrhr ^{k* oLrwph fdaer
deh >kY;keqGs miHkksxDrk ^{k* oLrwps vuqdzes ^vu2*] ^vu3*
v’kh uxla[;k ok^ve3* v’kh uxla[;k deh djsy- fdaerjs”kk mtohdMs ^{k*
v{kkdMs ljdr tkbZy- uO;k fdaerj s”kk iwohZis{kk ufou leo`Ùkh
odzkyk Li’kZ djrhy- Li’kZ fcan w ^l1*]^l2*]^l3* gs lerksy
fcanw jkgrhy- ts miHkksDR;kph cnyrh lek/kkukph ikrGh
n’kZorhy- ^l1*]^l2*]^l3* gs le rksy fcanw tksMY;kl fdaer
miHkksx odz feGrks R;ko:u fdae r fHkUUkrk vlrkuk miHkksDRkk
fdrh ux [kjsnh djsy] gs letsy-

2c-10 lkjka’k (Summary) :

xzkgd gk eqDr cktkjkrh y ,d egÙokpk ?kVd vlwu rks
vkiY;k i/nrhus cktkjkrhy orZu B s o w ‘ k d r s - x z k g d k a P ; k
fuoMhoj mRiknu izfdz;k voyacw u vlrs- miHkksDrk vkiY;k
fofo/k xjtk iw.kZ dj.;klkBh ck tkjkr osxoxG;k oLrwaph [kjsnh
djhr vlrks- cktkjkr OkLrwyk ek x.kh miHkksDR;k adMwu ;sr vlrs- munotes.in

Page 124

124miHkksDR;kP;k ekx.khoj fdaer] mRiUUk] brj oLrwaP;k fdaerhpk
ifj.kke gksr vlrks- fdaerhr ok < >kY;kl miHkksDR;kph oLrwyk
vlysY;k ekx.khr ?kV ?kMwu ;s rs- fdaerhr] mRiUUkkr] brj
oLrwaP;k fdaerhr cny >kY;kl ck tkjkr miHkksDrk oLrwph [kjsnh
d’kh djrks vFkok miHkksDR;kph orZ.kwd d’kh gksrs ;kpk vH;kl
O;olkf;d vFkZ’kkL=kr dsyk tkrk s- rlsp miHkksDR;kps vkfFkZd
orZu] R;kps egÙke lek/kku ;kaps Li”Vhdj.k O;olkf;d
vFkZ’kkL=kr dsys tkrs- R;kckcrP;k vusd ladYiuk O;olkf;d
vFkZ’kkL=kr ekaMY;k tkrkr- xz kgdkaph ialrh egÙokph vkgs-
mRiUUkkuqlkj xzkgdkph ekx.kh deh vf/kd gksr vlrs- leoÙkh
odz (indifference curve) ladYiuk vki.kkal nksu oLrwaph fuoM
Li”V dj.;kl lgk¸;Hkwr Bjrs- miHkksD;kP;k lerksykr
fdaerjs”ksph egÙokph Hkwfedk vlrs ] dkj.k miHkksDR;kps mRiUUk gh
miHkksDR;kph e;kZnk vlrs- Fkks MD;kr cktkjkr xzkgd@miHkksDrk
vkiyh ialrh n’kZfor vlrks] gh ialrh R;kyk egRre lek/kku
feGowu nsr vlrs- xzkgd@miHkks Drk tsOgk ekx.kh djhr vlrks
rsOgk mRiUUk gh R;kph e;kZnk curs Eg.ktsp e;kZns ifydMs rks
[kjhnh d: ‘kdr ukgh] gs fnlqu ;srs-

2-11 iz’u (Questions) :

1- xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh Li”V djk-
2- vankti=d js”kk@vankti=d e;kZnk gh ladYiuk Li”V djk-
3- leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz gh ladYiuk Li”V
djk-
4- leo`Ùkh odzkph oSf’k”V; s@xq.k/keZ Li”V djk-
5- miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu gh ladYiuk Li”V djk-
6- fVik fygk-
1- mRiUUk ifj.kke-
2- Ik;kZZ;hrk ifj.kke-
3- fdaer ifj.kke-

munotes.in

Page 125

125IeìkeÀ - III
३

उत्पादन िनण र्य आिण खच र् िव᳣ेषण
PRODUCTION DECISIONS AND COST
ANALYSIS

युिनट रचना :
३.० उि᳎᳥ े
३.1 पिरचय: उत्पादन फलन
३.2 दीघर्कालीन िवरु᳍ अल्पका लीन उत्पादन फलन
३.३ समउत्पᱫी राशी / उत्पादन वकर् िव᳣ेषण
३.४ समउत्पᱫी राशी वकर् नकाशा
३.5 समउत्पᱫी राशी वकर् : गुणधमर्
३.6 सम᳞य रेषा :
३.7 तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर (एमआरटीएस)
३.8 िकमान उत्पादन खच र् िबदू
३.९ पर᳤्

३.0. उ᳎ी᳥े :

 िव᳒ाथ्यार्ंना उत्पादन फलन स ंकल्पना पिरिचत करून द ेणे.
 िव᳒ाथ्यार्ंना अल्पकालीन आिण दीघ र्कालीन उत्पादन फलनाची
ओळख करून द ेणे.
 समउत्पᱫी राशी / उत्पादन वकर् िव᳣ेषणाची ओळख करून द ेणे.
 तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर (एमआरटीएस) स ंकल्पना
समजून घेणे.

३.१ पिरचय: उत्पादन फलन – (Introduction: Production
Function )

अथर्शाᳫाचे ढ ो ब ळ म ा न ा न े उत्पादन आिण िवभाजन अशा दोन
भागात वगᱮकरण करता य ेईल. यापैकी मानवी जीवनात िनिमती अथा र्त
उत्पादनास महत्त्वाच े स् थ ा न आ ह े. करण आवश्यक वस्त ू आ ि ण स ेवांचे munotes.in

Page 126

126उत्पादन यात ूनच मानवी उपभोग पिरप ूणर् होतो. आिथक िकर्या ंचा उगम
होतो. उपभोग्य वस्त ू व सेवांची िनिमती आिण त्यातील नािवन्यप ूणर्ता हा
मानवी उत्कर्ा ंतीतील महत्त्वाचा टप्पा होय.तसा अथ र्शाᳫाच्या
अभ्यासिवषयाच्या द ृ᳥ीनेही महत्त्वाचा आह े. साधारणपण े संसाधने, पर्िकर्या
व उत्पादन या टप्प्यान े उ त् प ा द न पर् ि कर् य ा प ूणर् ह ो ते. पर्त्येक उत्पादक
उत्पादनासाठी य ेणारा खचर् कमी करून उत्पादन वाढिवण्याचा सतत पर्य᳀
करतो. त्याद ृ᳥ीने उत्पादन फलन िकवा िनष्पᱫी िव᳣ ेषणास महत्त्व आह े.
यािठकाणी उत्पᱫीशी स ंबंिधत संकल्पनांचा िवचार करू.

३.१.१ उत्पादन फलन : स ंकल्पना Production Function : Concept
दोन िभ᳖ चलातील अ ंतरिकर्यांच्या पर्ितफलास फलन म्हणतात.
अथार्त फलनासाठी िकमान दोन घटक/चलाची आवश्यकता असत े, तेव्हाच
पर्ितफलाची अन ुभूती येते. या संकल्पनेत फलनाचा स ंदभर् उ त् प ा द न ा श ी
जोडल्यास उत्पादन फलाची स ंकल्पना अिस्तत्वात य ेते. कोणत्याही
पर्कारच्या उत्पादनासाठी िकमान दोन िकवा त्याप ेक्षा अिधक घटका ंची
आवश्यकता असत े. त्यािशवाय उत्पादन घ ेणे अशक्य असत े. म्हणून यामध्ये
उत्पादन घटक व िनष्पᱫी या दोन घटका ंचा परस्परस ंबंध येतो. त्यापैकी
उत्पादनाचा अथ र् िवचारात घ ेऊ.

उत्पादन िकवा िनष्पᱫी -
अथर्शाᳫामध्य े उत्पादनाच्यास ंदभार्त वेगवेगळी मते आहेत. अ◌ॅडम
िस्मथने, भौितक वस्त ूंची िनिमती म्हणज े उ त् प ा द न . अ श ी उ त् प ा द न ा च ी
᳞ाख्या केली आहे. तर माशर्ल यांनी उपयोिगत ेचा संदभर् जोडून उत्पादनाची
᳞ाख्या केली आहे. त्यांच्या मते, उपयोगीता ंची िनिमती िकवा वाढ म्हणज े
उत्पादन होय. िस्मथप ेक्षा माशर्लची ᳞ाख्या अिधक सरस असली तरी
त्यावर मया र्दा आहे. त्यापेक्षा िविनमय म ूल्यIची िनिमती िकवा वाढ
करणाऱ्या िकर्या म्हणज े उत्पादन अशी ᳞ाख्या अिधक सोयीस्कर वाटत े.
त्यापुढे जाऊन म ेअसर् यांनी. ‘वस्तूंच्या िकवा स ेवांच्या िविनमयाथ र् केलेली
कोणतीही िकर्या म्हणज े उत्पादन’ अशी ᳞ाख्या क ेली आहे. ही ᳞ाख्या इतर
᳞ाख्यापेक्षा अिधक समप र्क वाटते. अथार्त उत्पादक उत्पादन घ ेतो. त्यातून
िविनमय म ूल्याची िनिमती होण े अ ि भ पर्ेत आहे. तसेच उत्पादनाला
नैितकतेची बंधने असत नाहीत. अथ र्शाᳫामध्य े ते अिभपर्ेत नाही. उपभोग्य
वस्तूकडे अथर्शाᳫामध्य े उत्पादनाच्या द ृि᳥कोनातून पािहले जाते. उत्पादन
फलनामध्य े दुसरा महत्त्वाचा घटक म्हणज े आदान िकवा उत्पादनाच े घटक
होय. त्याचा िवचार करू.

munotes.in

Page 127

127उत्पादनाच े घटक / आदान -
ज्या घटका ंमुळे उत्पादन घ ेणे शक्य होत े अशा घटकास उत्पादन
घटक असे म्हणतात. माश र्ल यांनी उत्पादनाच े भूमी, शर्म, भांडवल आिण
संघटन अस े च ा र घ ट क स ा ंिगतले आ हेत. यापैकी भूमी व शर्म ह े
िनसगर्िनिमत घटक असल्याम ुळे त्यांना मूलभूत घटक म्हणतात तर भा ंडवल
आिण संघटन हे मानविनिमत घटक असल्याम ुळे त्यास दुय्यम घटक अस े
संबोधले आहे. उत्पादनाच्या या चारही घटका ंना अथर्शाᳫामध्य े नेहमीच्या
वापरापेक्षा एक िविश᳥ असा अथ र् आहे. भूमी या घटकात क ेवळ भूमीच नव्हे
तर भूमीतील आिण भ ूमीबा᳭ अशा सव र् नैसिगक संपᱫी िकवा स ंसाधनाचा
समावेश होतो. तस ेच यंतर्सामगर्ी, उत्पादनाच्या स ंकल्पना, भांडवल हे
घटकही उत्पादना ंमध्ये म ह त्त् व ा च े आ हेत, हे घ ट क म ा न व ि न ि म त म ा न ल े
जातात. या सव र् घटकांच्या एकतर्ीकरणात ून, योग्य समन्वयात ून उत्पादनाची
पर्िकर्या पूणर् ह ो ते. त्यामुळे कोणत्याही पर्कारच्या वस्त ू ि क व ा स ेवाच्या
उत्पादनात िकमान ह े चार घटक असण े आवश्यक असत े. म्हणून अथर्शाᳫात
उत्पादनाच्या घटका ंमध्ये भूमी, शर्म, भांडवल आिण स ंयोजन या चार
घटकांना उत्पादन घटक म्हण ून मान्यता िमळाली आह े.

अथार्त उत्पादनाच े घ ट क आ ि ण ि न ष् प ᱫ ी य ा द ो ह ᲂ म ध् य े ि न क ट च ा
संबंध असून या संबंधासच उत्पादन फलन म्हटल े जाते.

अ.उत्पादन फलन : ᳞ाख्या - Production Function : Defination -
सवर्साधारणपण े उत्पादनाच े घटक आिण उत्पादन या ंच्या परस्पर
संबंधास उत्पादन फलन म्हणतात. या स ंकल्पनेचे श ा ᳫ शु᳍ िव᳣ेषण
करण्यासाठी व ेगवेगळ्या अथ र्तज्ज्ञांनी उत्पादन फलनास ंदभार्त ᳞ाख्या
मांडल्या आहेत.

१. सॅम्युलसन यांच्यामते, ‘उपलब्ध असल ेल्या तांितर्क ज्ञानाचा िवचार
करता उत्पादन घटका ंच्या वेगवेगळ्या संचापासून जी उत्पादन मातर्ा शक्य
असते त्या तांितर्क परस्पर स ंबंधास उत्पादन फलन अस े म्हणतात.’

१. पर्ा.स्टीगलर या ंनी उत्पादन फलनास ंदभार्त वेगळी ᳞ाख्या क ेली आहे.
‘उत्पादन घटका ंच्या, उत्पादकांच्या व वस्त ू उ त् प ा द न व ेगाच्या परस्पर
संबंधास उत्पादन फलन म्हणतात अस े त्याने मत ᳞क्त क ेले आहे.

वरील ᳞ाख्यावरून आपणास उत्पादन प ेढीची उत्पादन मातर्ा आिण
त्यामध्ये वापरण्यात आल ेल्या उत्पादन घटक या ंचा फलनात्मक स ंबंध असतो
असे म् ह ण ा वे ल ा गेल. हा फलनात्मक स ंबंध गिणती समीकरणान े
खालीलपर्माण े दशर्िवता येतो. munotes.in

Page 128

128P = f (a,b,c...)
समीकरणा ंमध्ये P म्हणजे उ त् प ा द न ह ो य . f हे च ल द ो ह ो त ी ल
फलनात्मक स ंबंध दशर्िवते. तर a,b,c हे उत्पादनाच े घटक म्हण ून िवचारात
घेतले आहेत.

उत्पादन पर्िकर्य ेत उत्पादका ंनी उत्पादन घटका ंचे ि क त ी पर् म ा ण
वापरल्याम ुळे ि क त ी पर् म ा ण ा त व स् त ूंचे उ त् प ा द न घ ेणे श क् य ह ो ई ल , याचा
सवर्साधारण अ ंदाज बांधता येतो. अथार्त अशा पर्कारच े िनणर्य उत्पादक
उपलब्ध असल ेल्या उत्पादन त ंतर्ाच्या आधार े घेत असतात. जर उत्पादन
तंतर्ामध्ये सुधारणा झाली तर उत्पादका ंस उत्पादन घटका ंचा सुयोग्य वापर
करणे शक्य होत े व त्यातून िमळणार े उत्पादन अिधक पर्माणात िमळत े.
यावरून स्प᳥ होत े की, उत्पादन फलनामध्य े तांितर्क बदल हा महत्त्वाचा
असतो. ता ंितर्क बदलािशवाय इतरही अस े अनेक घटक आह ेत, जे उत्पादन
फलनावर पर्त्यक्ष-अपर्त्यक्ष पर्भाव पाडतात. उदाहरणाथ र् उ ᳒ ो ग स ंस्थेचा
आकार, तेथील ᳞वस्थापन , उत्पादनाची पर्िकर्या , भांडवल, उत्पादन
घटकांच्या तुलनात्मक िकमती इत्यादी. ज ेव्हा अथर्᳞वस्थेमध्ये ग ि त म ा न
बदल घडून येतात तेव्हा उत्पादन फलनामध्य ेही बदल घड ून येतात.असे
असले तरी उत्पादकास उत्पादनाची एक सव र्साधारण कल्पना य ेण्यासाठी ही
संकल्पना उपय ुक्त ठरते. उत्पादन फलाच्या प ुढील िविवध व ैिशष्Ჷावरून या
संकल्पनेची अिधक कल्पना य ेते.

ब.उत्पादन फलनाची व ैिशष्Ჷे - Characteristics of production
function -
वरील िव᳣ ेषणावरून उत्पादन फलनाची काही व ैिशष्Ჷे
खालीलपर्माण े सांगता येतात.

i. उत्पादन व उत्पादन घटकातील स ंबंध-
उत्पादन फलन ही स ंकल्पना उत्पादनाच्या भौितक मातर्ा आिण
उत्पादन घटका ंच्या भौितक मातर्ा या ंच्यातील स ंबंध दशर्िवते. िविश᳥
उत्पादन घटका ंच्या िविश᳥ पर्माणात मातर्ा घ ेतल्या असता िकती पर्माणात
उत्पादन पर्ा᳙ होऊ शकत े य ा च ा अ ंदाज या स ंकल्पनेवरून घेता
येतो.उदाहरणाथ र् शर्माच्या दोन मातर्ा व भा ंडवलाच्या तीन मातर्ा या ंच्या
संयोगातून जर उत्पादन 20 नग पर्ा᳙ होत अस ेल तर यामध्य े दशर्िवलेल्या
भौितक मातर्ा ᳭ा दोन घटकातील स ंबंध दशर्िवतात. या मातर्ामध्य े बदल
केल्यास उत्पᱫीमध्य े िकती बदल होऊ शकतो याचा अ ंदाज ᳞क्त करता य ेऊ
शकतो.

munotes.in

Page 129

129ii. िविभ᳖ घटका ंचा पर्भाव -
उत्पादन फलनावर क ेवळ उत्पादन घटका ंचाच नव्हे तर उत्पादन
घटकां᳞ितिरक्त इतर व ेगवेगळ्या घटका ंचाही पर्भाव पडतो. उदा. उत्पादन
तंतर्, उत्पादन स ंस्थेचे आकारमान , संसाधने, त्यांच्या िकमती व गितशीलता
इत्यादी.

iii. कालसापेक्षता - time relativity
उत्पादन फलनामध्य े वेळेचे एकक िवचारात घ ेणे आवश्यक असत े.
त्यािशवाय िनि᳟त उत्पादन फलन ᳞क्त करता य ेत नाही. उदा.एक एकर
भूमीत पाच शर्िमकाच्या सा᳭ान े दहा िक्वटल कापसाच े उत्पादन होत े. भूमी
व शर्म या ंच्याशी दाखिवल ेले क ा प स ा चे हे उत्पादन फलन योग्य ह ोणार
नाही. कारण त्यात व ेळेचा एक िदल ेला नाही. यासाठी एका वषा र्त एक
एकर भूमीत पाच शर्िमका ंच्या मदतीन े दहा िक्वटल कापसाच े उत्पादन होत े.
असे ᳞क्त केले तर उत्पादन फलन समप र्कपणे दशर्िवता येते.

iv. तांितर्क संकल्पना –
उत्पादन फलन ही एक ता ंितर्क संकल्पना आह े. तसा तो उत्पादन
अिभयांितर्की शाख ेचा िवषय आह े. तरीही अथ र्शाᳫामध्य े या संकल्पनेच्या
िव᳣ेषणाला महत्त्व आह े. कारण उत्पादन फलन स ंबंधा᳇ारे पेढीचा आकार
केवढा असावा , उत्पादनाची मातर्ा िकती असावी , त्यातून उत्पादकास िकती
नफा पर्ा᳙ होऊ शक ेल याची कल्पना य ेते.

v. िविभ᳖ पर्कार –
उत्पादन फलनाच े वेगवेगळे पर् क ा र आ ह ेत. अल्पकालीन उत्पादन
फलन, दीघर्कालीन उत्पादन फलन इत्यादी. काळाच्या कसोटीवर या
पर्कारचᱶ वगᱮकरण अिस्तत्वात आल े आहे. यािशवाय कॉब - डग्लस या ंनी
रेखीय पर्माणशीर उत्पादन फलनाची स ंकल्पनाही मा ंडलेली आहे.
उत्पादनाच े घ ट क आ ि ण उ त् प ा द न ा त ी ल म ा तर् ा य ा ंच्यातील बदलावरून
िविभ᳖ पर्कार अिस्तत्वात आल्याच े िदसून येते.

थोडक्यात वरील िव᳣ ेषणावरून उत्पादन फलनाच्या स ंकल्पनेची
कल्पना येते.

munotes.in

Page 130

130३.2 दीघर्कालीन िवरु᳍ अल्पकालीन उत्पादन फलन Long-Run Vs
Short-Run Production Function

i. अल्पकालीन उत्पादन फलन - Long-Run Vs Short-Run Production
Function
‘जेव्हा उत्पादन पर्िकर्य ेमध्ये उ प य ो ग ा त आ ण ल् य ा ज ा ण ा ऱ् य ा द ो न
घटकांपैकी एक घटक कायम ठ ेवून दुसऱ्या घटका ंमध्ये बदल करून उत्पादन
घेतले जाते तेव्हा त्यास ि᳇तीय शर् ेणी उत्पादन फलन िकवा अल्पकालीन
उत्पादन फलन अस े म्हणतात’.

या पर्कारच्या उत्पादन फलनामध्य े एक उत्पादनाच ा घटक िस्थर
असतो. त्यामध्य े अल्पकाळात कोणत्याही पर्कार े बदल घडव ून आणणे शक्य
नसते. म्हणून उत्पादक बदलत्या घटका ंमध्ये बदल करतो िक वा त्या ंच्या
मातर्ा कमी-अिधक करून उत्पादन घ ेतो.िवशेषतः अल्पकाळामध्य े
मागणीमध्य े वाढ झाली असता अशा पर्कारच्या उत्पादन फलनाचा पया र्य
उत्पादक स्वीकारतो. ज ेव्हा मागणी प ूवर्पदावर य ेते, तेव्हा उत्पादन
घटकांच्या वाढिवल ेल्या मातर्ा कमी क ेल्या जातात.

ii. दीघर्कालीन उत्पादन फलन - Long-Run Production Function
Ôजेव्हा उत्पादन पर्िकर्य ेमध्ये उपयोगात आणल्या जाणाऱ्या उत्पादन
घटकांच्या मातर्ेमध्ये बदल करून िकवा त्या घटका ंच्या मातर्ा एकम ेकांमध्ये
पयार्यीत करून उत्पादन घ ेतले जाते, तेव्हा त्यास पर्थम शर् ेणी उत्पादन फलन
िकवा दीघर्कालीन उत्पादन फलन अस े म्हणतात.’

या उत्पादन फलनामध्य े जे घटक उपयोगात आणल े जातात, त्यांच्या
मातर्ा बदलता य ेऊ शकतात िकवा एका घटका ंची मातर्ा कमी करून द ुसऱ्या
घटकांची मातर्ा वाढिवता य ेते िकवा दुसऱ्या घटका ंची मातर्ा कमी करून
पिहल्या घटका ंची मातर्ा वाढिवता य ेते. यास घटक पया र्यीकरण म्हणतात.
अशापर्कारे घ ट क ए क म ेकांमध्ये प य ार्यीत करून िकवा त्या घटका ंच्या
मातर्ामध्ये बदल घडव ून उत्पादनामध्य े बदल घडव ून आणता य ेतो. अशा
पर्कारचे ब द ल द ी घ र्कालामध्ये क र णे श क् य अ स त े. म्हणून या पर्कारच्या
उत्पादन फलनास दीघ र्कालीन उत्पादन फलन अस ेही म्हणतात.

३.२.१. रेखीय समघाती उत्पादन फलन - Linearly Homogeneous
Production Function
ही संकल्पना कॉब - डग्लस या ंनी मांडली. त्या ंना उत्पादन
पर्िकर्येमध्ये ज् य ा पर् म ा ण ा त उ त् प ा द न ा च े घ ट क व ा ढ ि व ल े ज ा त ा त त् य ा च munotes.in

Page 131

131पर्माणामध्य े उत्पादनात वाढ होत े असा अनुभव आला. त्यावरून त्या ंनी ही
संकल्पना मा ंडली आहे. त्यामुळे यास रेखीय समघाती पर्थम दजा र्चे उत्पादन
फलन म्हणतात. उदा. 10 अ आिण 10 ब घटक मातर्ा ंचा उपयोग करून 100
वस्तूंचे उत्पादन होत अस ेल तर 20 अ आिण 20 ब घटक माञा वापरून 200
वस्तूंचे उत्पादन होत े. अथार्त ज्यापर्माणात आदानामध्य े वाढ होत े त्याच
पर्माणात पर्दानामध्य ेही वाढ घड ून येते.

“उत्पादनात रेखीय समघाती पर्थम दजार्चे उत्पादन फलन असताना
आदानात जेवढी वाढ होईल, तेवढीच वाढ िविश᳥ पर्माण कायम ठेवून
पर्दानात होते.”

असा अनुभव कोब-डग्लस यांना उत्पादन संस्थांमध्ये आढळून आला.
हा संबंध दोन घटकांच्या बाबतीत गिणती रूपान े पुढीलपर्माणे मांडला.
PKL = aC.1-a

यामध्ये P हे उत्पादन पिरमाण होय. L िह शर्माची मातर्ा,C हे
भांडवलाची मातर्ा तर 1-a आिण a हे िस्थरांक असून ते धनात्मक आहेत असे
मानले आहे. a हा एक पेक्षा लहान आहे तर शून्य पेक्षा मोठा. समीकरणाचा
अथर् असा आहे की, L आिण C मध्ये जेवᲿा पर्माणात वाढ केली जाईल,
तेवᲿाच पटीत P उत्पादनामध्य े िकवा पर्दानामध्य े वाढ घडून येते.

३.२.२. रेखीय समघाती उत्पादन फलन : वैिशष्Ჷे -
१.उत्पादन घटकांमधील वाढीच्या पटीतच उत्पादनामध्य े वाढ होत असते.
२. उत्पादन फलन समघाती व पर्थम शर्ेणीचे असल्यामुळे a + 1-a या
चलाची बेरीज नेहमी 1 इतकीच असते.
३. उत्पादक घटकांच्या पर्ितस्थापनाची लविचकता एकक असते, कारण
उत्पादन समघाती व पर्थम शर्ेणीचे स्वरूपाचे असते.
४. उत्पादन कायार्साठी दोन घटक आवश्यक मानले आहेत. जर एका
घटकाची मातर्ा शून्य असेल तर दुसर् या घटकांची मातर्ा शून्य होते.
५. a आिण 1-a या दोन िस्थरांकानी शर्म आिण भांडवलाच्या मातर्ा
दशर्िवल्या आहेत.
६. शर्म आिण भांडवल याच्या उत्पादन लविचकता a आिण 1-a या दोन
िस्थरांकानी दशर्िवल्या आहेत. munotes.in

Page 132

132७. उत्पादन फलन रेखीय आिण सजातीय स्वरूपाचे असल्यामुळे उत्पादनाचा
िवस्तार होत आकृतीच्या आरंभ िबदूतून 4 5 अंशाचा कोन करून उगम
पावतो.

३.३ समउत्पᱫी राशी / उत्पादन वकर् िव᳣ेषण : Isoquants

उत्पादन फलनाच े िव᳣ेषण करण्याचे हे ए क आ ध ुिनक तंतर् आहे.
उत्पादन फलन या संकल्पनेत याचे पारंपािरक / सनातनी प᳍तीने िव᳣ेषण
केले आहे. या िव᳣ेषण प᳍तीतील मयार्दा िवचारात घेऊन अलीकडे
समउत्पᱫी वकर्ाच्या आधार े उत्पᱫी फलाचे िव᳣ेषण केले जाते. या
प᳍तीमध्य े समवृᱫी वकर् िव᳣ेषणाचा आधार घेतला आहे. त्यामुळे या दोन
संकल्पनामध्य े बरेच साम्य आढळून येते. समवृᱫी वकर्ामध्ये व वकर्ावरील
कोणत्याही िबदूला वस्तूच्या गटास उपभोक्ता तटस्थ असतो. तसे या
िव᳣ेषणात उत्पादक सम उत्पादन वकर्ावरील कोणत्याही िबदूला तटस्थ
असतो. कारण पर्त्येक उत्पादन घटक संयोगापासून या वकर्ावरील कोणत्याही
िबदूला समान उत्पादन िमळते. म्हणून यास सम उत्पᱫी राशी िकवा उत्पादन
वकर् म्हणतात.

३.३.१. ᳞ाख्या व अथर् -
समवृᱫी वकर्ाची ᳞ाख्या पुढीलपर्माणे करता येते.
i. ”एका िविश᳥ पिरिस्थतीत उत्पादनाची िविश᳥ मातर्ा गृहीत धरून त्याची
िनिमती करण्यासाठी लागणाऱ्या उत्पादक घटकांच्या िभ᳖िभ᳖
सयोगांना जोडून दशर्िवलेल्या वकर्ास सम उत्पᱫी राशी वकर् म्हणतात.”
ii. “समउत्पᱫी राशी वकर् हा असा वकर् असतो की, ज्यावर िमळू शकणारा
उत्पादनाचा महᱫम दर कायम असतो.” – पर्ो.कोहेन.
iii. ” स म ा न उत्पादन दशर्िवणाऱ्या उत्पादक घटकांच्या िनरिनराळ्या
संयोगापासून पर्ा᳙ वकर्ास समउत्पᱫी वकर् म्हणतात.”

वरील ᳞ाख्यावरून स्प᳥ होत े की, उत्पादक उत्पादन पर्िकर्य ेत ज्या
िभ᳖िभ᳖ उत्पादक घटक स ंयोगांच्या मदतीन े उत्पादन घ ेतो, त्या पर्त्य ेक
संयोग िबदूच्या िठकाणी उत्पादकास समान उत्पादन राशी पर्ा᳙ होत े. मातर्
असे घटक संयोग तयार करताना उपलब्ध घटक एकम ेकांमध्ये पयार्यीत केले
जातात. यास ‘तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर’ अस े म्हणतात. म्हणज ेच
एका घटकाची मातर्ा कमी करताना दुसऱ्या घटकांची मातर्ा अशा प᳍तीने
वाढिवली जाते की, ज्यामुळे उत्पादन पातळी / राशी कायम राहील. म्हणून munotes.in

Page 133

133याव वकर्ावरील कोणत्याही घटक संयोग िबदूस उत्पादकास समान उत्पादन
पर्ा᳙ होत असल्याने तो वकर्ावरील कोणत्याही िबदूस तटस्थ राहतो. मातर् हा
िनयम पर्त्ययास येण्यासाठी उत्पादन घटकांचा महᱫम वापर, योग्य तांितर्क
पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर, उपलब्ध उत्पादन तंतर्ाचा योग्य वापर, कायर्क्षम
उत्पादन घटकांची िनवड इत्यादीसारख्या अटी गृहीत धरल्या आहेत.

३.३.२. सूचीपतर्क व वकर्ाच्या सा᳭ाने स्प᳥ीकरण : Schedule –
हा िनयम अिधक स्प᳥पणे समजून घेण्यासाठी सम उत्पादन वकर्
सूचीपतर्काचा आधार घेतला जातो. या पतर्कामध्य े घटक समूह, उत्पादनाच े
घटक आिण त्यांच्या संयोगापासून पर्ा᳙ उत्पादन मातर्ा िवचारात घेतल्या
जातात. पुढील एका काल्पिनक सूचीपतर्काच्या आधारे हे स्प᳥ करता येते.

उत्पादन घटक
संयोग अ
घटक ब
घटक घटक
पर्माण उत्पादन मातर्ा
नगामध्ये
A 1 15 1:15 100
B 2 12 2:12 100
C 3 9 3:9 100
D 4 6 4:6 100
E 5 3 5:3 100

वरील सूची पतर्कामध्य े पिहल्या स्त ंभात घटक सम ूह, दुसऱ्यामध्ये
अ’ घटकांच्या मातर्ा, ितसऱ्यामध्य े ब’ घटका ंच्या मातर्ा, चौथ्यामध्य े घटक
पर्माण / गुणोᱫर व अंितम स्तंभामध्ये उत्पादन मातर्ा दशर्िवल्या आहेत.

सूचीमध्ये उत्पादन घटकांचे संयोग A,B,C,D,E या इंगर्जी मुळाक्षरांने
दशर्िवले आहेत. हे संयोग दोन उत्पादन घटकांच्या पर्माणाचे पर्ितिनिधत्व
करतात. उदा. A उत्पादन घटक संयोग 1:15 घटक गुणोᱫराचे पर्ितिनिधत्व
करतो. ज्यास 100 नग उत्पादन मातर्ा पर्ा᳙ होतात. याचपर्माण े B,C,D,E या
उत्पादन घटक संयोगापासून उत्पादनाच े पिरमाण / मातर्ा 1 0 0 एवᲿाच
पर्ा᳙ होतात. म्हणजेच पर्त्येक उत्पादन घटकांच्या संयोगास उत्पादनाची
मातर्ा उत्पᱫी समान असल्याचे िदसून येते. परंतु यामध्ये केवळ दोन
घटकातील पर्माण बदलल्याच े िदसून येते. जरी घटकांचे पर्माण बदलले असले
तरी त्याचा उत्पादन मातर्ावर कोणताही पर्भाव पडत नाही. त्यामुळे पर्त्येक
उत्पादन घटक संयोगाचे िठकाणी उत्पादक तटस्थ राहतो. त्या सवर् िबदुना
जोडून जी रेषा तयार केली जाते त्यास सम उत्पादन बकर् असे म्हणतात.

munotes.in

Page 134

134आकृती ३.१

वरील आकृतीत X अक्षावर A घटकाच्या मातर्ा तर Y अक्षावर B
घटकांच्या मातर्ा दशर्िवल्या आहेत. तर IQ हा सम उत्पादन वकर् आहे. त्याचा
उतार डावीकडून उजवीकडे खाली जाणारा म्हणजेच ऋणात्मक िदसून येतो.
तो असे दशर्िवतो की, एका घटकाच्या मातर्ा वाढिवल्या असता दुसऱ्या
घटकाच्या मातर्ा कमी होतात िकवा दुसऱ्या घटकांच्या मातर्ा कमी केल्या
असता, पिहल्या घटकाच्या मातर्ा वाढतात. येथे तांितर्क पर्ितस्थापनाचा
सीमान्त दर पर्त्ययास येतो. या दोन घटकांच्या संयोग िबदूपासून A,B,C,D,E
हे पाच घटक संयोग िबदू तयार होतात. यात पर्त्येक िबदूच्या िठकाणी
उत्पादकास पर्ा᳙ होणारे उत्पादन / उत्पᱫी समान िदसून येते.

आकृतीत A ह ा अ घ ट क ा च् य ा मातर्ा आिण ब घटकाच्या मातर्ाचा
संयोग िबदू आहे, ज्या िठकाणी उत्पादकास 100 नग उत्पादन पर्ा᳙ होते. जर
C िबदूच्या िठकाणी ब घटकाच्या मातर्ा कमी करून A घटकाच्या मातर्ा
वाढवल्या तर, यािठकाणीही 100 नग उत्पादन पर्ा᳙ होते. या प᳍तीने इतर
िबदूच्या िठकाणीसु᳍ा उत्पादकास 1 0 0 उत्पादन िमळते. म्हणजेच या
वकर्ावरील कोणताही संयोग िहदू समान उत्पᱫी मातर् दशर्िवतो. त्यामुळे IQ
या वकर्ास समउत्पᱫी / उत्पादन वकर् म्हणतात. अशा अनेक वकर्ानी िमळून
समउत्पᱫी वकर् नकाशा तयार करता येतो.

३.४ समउत्पᱫी राशी वकर् नकाशा : Isoquant Map

समउत्पᱫी वकर् नकाशामध्य े एकाऐवजी अन ेक सम उत्पादन वकर्
दशर्िवलेले असतात. या वकर्ाच्या समूहालाच समउत्पᱫी वकर् नकाशा असे
म्हणतात. यातील पर्त्येक वकर् िविश᳥ उत्पादन पातळी / मातर्ा दशर्िवतो.
आरंभ िबदू जवळ असणाऱ्या सम उत्पादन वकर्ापेक्षा वरच्या पातळीवर munotes.in

Page 135

135असलेला समउत्पᱫी वकर् अिधक उत्पादनाची पातळी दशर्िवतो. याचा अथर्
उजवीकडील समउत्पᱫी वकर् नेहमी डावीकडील सम उत्पादन वकर्ापेक्षा
अिधक उत्पादन पातळी दशर्िवतात. हे एका आकृतीच्या साहाय्याने स्प᳥
करता येते.

आकृती 3.2

वरील आकृतीत X अक्षावर A घटकाच्या मातर्ा तर Y अक्षावर B
घटकांच्या मातर्ा दशर्िवल्या आहेत. त र I Q , I Q 1 , I Q 2 हे सम उत्पादन
दशर्िवणारे वकर् आहेत. या एकितर्त वकर्ाना िमळून समउत्पᱫी बकर् नकाशा
म्हणतात. यामध्ये IQ हा समउत्पᱫी वकर् 1 0 0 नग उत्पादन दशर्िवतो. परंतु
IQ1 हा समउत्पᱫी वकर् 2 0 0 नगाचे उत्पादन दशर्िवतो. तर IQ2 हा
समउत्पᱫी वकर् 3 0 0 नगाचे उत्पादन दशर्िवतो. याचा अथर् पर्त्येक
उजवीकडील वकर् हा डावीकडील वकर्ापेक्षा अिधक उत्पादनाची मातर्ा
दशर्िवतो. म्हणजेच उत्पादन पर्िकर्येत दोन्ही घटकांचे पर्माण वाढिवत नेल्यास
उत्पादनांमध्ये वाढीचा अनुभव येतो. त्यामुळे उजवीकडील वकर् अिधक
उत्पादनाची पातळी दशर्िवतात.

३.५. समउत्पᱫी वकर्ाची वैिशष्Ჷे : Properties Of Isoquants

सम उत्पादन वकर्ाची व ैिशष्Ჷे पुढील पर्माण े िवशद करता य ेतात.
i. ऋणात्मक उतार -
समउत्पᱫी वकर् हा ऋणात्मक उताराचा असतो. त ो ड ा व ी क ड ून
उजवीकडे खाली जाणारा असतो. जर ती डावीकड ून उजवीकड े खाली
उतरत जाणारा नस ेल तर हा वकर् समान उत्पᱫी मातर्ा दश र्वू शकत नाहीत .
या वकर्ाने समान उत्पᱫी मातर्ा दाखिवण्यासाठी एका उत्पादक घटका ंची munotes.in

Page 136

136मातर्ा कमी करताना दुसऱ्या घटकांची मातर्ा वाढणे आवश्यक आहे.
अशापर्कारे घटक पयार्यीत होत नसतील तर समान उत्पᱫी िनमार्ण न होता
उत्पᱫीमध्य े फरक िदसून येइल. ही बाब समउत्पᱫी वकर् िव᳣ ेषणाशी
िवसंगत आहे. त्यामुळे समउत्पᱫी वकर्ाचा उतारा हा डावीकडून उजवीकडे
खाली जाणारा ऋणात्मक पर्वणतेचा असतो.

ii. उगम िबदूकडे बिहगᲃल -
समउत्पᱫी वकर् हा न ेहमी उगम िबद ूशी बिहगᲃलाकार असतो . कारण
या िव᳣ेषणमध्ये उत्पादन घटकांचा तांितर्क पयार्यता सीमांत दर गृहीत
धरला आहे. हे गृहीत पूणर् करायचे असेल तर समउत्पᱫी वकर्ाचा उतार हा
केवळ ऋणात्मक असून चालणार नाही तर हा वकर् उगम िबदूकडे
बिहगᲃलाकार असणे आवश्यक आहे. जर हा वकर् सरळ रेषात्मक असेल तर
घटकांच्या सीमांत पयार्यतेचा दर समान राहील. म्हणजेच उत्पादन घटक
एकमेकांचे पयार्य नसतात असा अथर् िनघेल. म्हणून सरळ रेषात्मक असे
समउत्पᱫी वकर् िमळू शकणार नाहीत. त्याचपर्माण े हा वकर् उगमिबद ूकडे
अंतगᲃलाकार असेल तर घटकांच्या सीमांत पयार्यतेचा दर हा विध स्वरूपाचा
राहील. अशा स्वरूपाचा सीमांत पयार्यता दर हा अशक्य आहे. कारण
एखा᳒ा घटकाचे पिरमाण कमी होत असता त्याचे महत्त्व उत्पादनात कमी
होणे अशक्य आहे. म्हणून समउत्पᱫी वकर् हा नेहमी उगम िबदूकडे
बिहगᲃलाकार असतो.

iii. उजवीकडील वकर् अिधक उत्पादन पातळी दशर्िवतात -
नेहमी उजवीकडील समव ृᱫी वकर् हा डावीकडील समउत्पᱫी
वकर्ापेक्षा अिधक उत्पादनाची पातळी दश र्िवतो. कारण डावीकडील
वकर्ावरील घटकांच्या संयोग िबदूपासून पर्ा᳙ उत्पादनाप ेक्षा उजवीकडील
वकर्ावरील घटक संयोग मातर्ा अिधक असल्याने त्यावरील उत्पादनाची मातर्ा
अिधक असते. ही बाब समउत्पᱫी वकर् नकाशामध्य े िवचारात घेतली आहे.

iv. परस्परांना छेदत नाहीत -
समवृᱫी वकर् कधीही परस्परांना छेदत नाहीत. कारण अशी
पिरिस्थती िनमार्ण झाल्यास समउत्पᱫी वकर्ाचे िनष्कषर् चुकतात.जर दोन वकर्
परस्परांना छेदले तर छेदन िबदूच्या वरच्या भागात डावीकडे असणारा
समवृᱫी वकर् छेदन िबदूच्या खालच्या भागात उजवीकडे असतो, जो अिधक
उत्पादन पातळी दशर्िवतो. हाच वकर् छेदन िबदूच्या वरच्या भागात कमी
उत्पादन पातळी दशर्िवतो. यामुळे ए क ा वकर्ासंदभार्त दोन िभ᳖ िनष्कषर्
िनघतात. जे समउत्पᱫी वकर्ाच्या िनष्कषार्स धरून नाही. म्हणून समउत्पᱫी
वकर् कधीही एकमेकांना छेदत नाहीत.
munotes.in

Page 137

137v. एकमेकांना समांतर असतातच असे नाही -
समउत्पᱫी वकर् हा त्यावरील पर्त्येक िबदूच्या िठकाणी उत्पादनाच े
िनरिनराळ े संयोग दशर्िवतो. हे संयोग दशर्िवत असताना पर्त्येक वेळी
असलेल्या घटकांच्या सीमांत पयार्यतेचा दर िवचारात घेतलेला असतो. हा
दर सवर् संयोगाच्या बाबतीत समान अंतराने बदलत नसल्याने समउत्पᱫी
वकर् एकमेकास समांतर असतीलच असे नाही. तर दोन वकर्ातील अंतर कमी-
अिधक असू शकते.

vi. दोन समवृᱫी व कर्ामध्ये अनेक समवृᱫी वकर् असू शकतात -
दोन समउत्पᱫी वकर्ाच्यामध्य े असलेल्या जागेत अनेक समवृᱫी वकर्
असू शकतात िकवा काढता येतात. करण दोन िभ᳖ समउत्पᱫी वकर् हे जर
उत्पादनाच्या दोन िविश᳥ पातळी / मातर्ा दशर्िवत असतील तर दोघांमध्ये
असलेल्या िरक्त जागेत अनेक उत्पᱫी मातर्ा दशर्िवल्या जाऊ शकतात. त्यामुळे
या दोन वकर्ाच्यामध्य े अनेक समउत्पᱫी वकर् असू शकतात िकवा तयार करता
येतात.

vii. आकार सीमा रेषांनी ब᳍ असतो -
समउत्पᱫी वकर्ाचा आकार हा दोन रेषाच्यामध्य े असलेल्या अंडाकृती
पर्देशात असू शकतो. कारण या दोन रेषांच्या बाहेर असलेले उत्पादक घटक
संयोग एकतर असंभवनीय असतात िकवा अिमत᳞यी असतात . मातर् दोन
रेषांच्यामध्ये असलेले उत्पादक घटकांचे संयोग हे िमत᳞यी िकवा लाभदायक
असतात. त्यामुळे समवृᱫी वकर्ाचा आकार हा मयार्दा रेषांनी िकवा सीमा
रेषांनी मयार्िदत केलेला असतो.

अथार्त समउत्पᱫी राशी वकर् ही एक वैिशष्Ჷपूणर् अशी संकल्पना
आहे. तटस्थता वकर्ाशी साम्य दाखिवणारी आहे. िशवाय या तंतर्ा᳇ारे
पारंपािरक उत्पादन फलन िव᳣ेषणापेक्षा उत्पादन फलनाचे अिधक स्प᳥
िव᳣ेषण करणे शक्य आहे.

३.६ सम᳞य रेषा : Iso-Cost Line

सम᳞य रेषा ही उत्पादकाच्या स ंतुलन िव᳣ेषणामध्ये उपयोगात
आणले ज ा ण ा रे ए क म ह त्त् व ा च े स ा ध न आ ह े. समउत्पᱫी वकर् जसे
उपभोक्त्याच्या समवृᱫी वकर्ाशी साम्य दाखिवणारा आहे, तसे सम᳞य रेषा
उपभोक्त्याच्या िकमत रेषेशी साम्य दाखिवणारी आहे. िकमत रेषा
उपभोक्त्याच्या उत्प᳖ाची मयार्दा . दशर्िवते तसे सम᳞य रेषा उत्पादकाकड े
उपलब्ध भांडवलाची मयार्दा दशर्िवते. उपलब्ध भांडवलामध्य े एखादा munotes.in

Page 138

138उत्पादक, उत्पादन पर्िकर्येत उपयोगात येणाऱ्या उत्पादन घटकांवर कशा
पर्कारे खचर् करतो याची कल्पना या संकल्पनेवरून येते.

३.६.१. ᳞ाख्या व अथर् -
“सम᳞य र ेषा उत्पादन घटका ंच्या अशा स ंयोगदशर्क िबदूंनी िमळून
तयार होते ज्या संयोगासाठी य ेणारा उत्पादन खच र् हा समान असतो .”

“सम᳞य रेषा म्हणजे उत्पादकाकडील उपलब्ध मयार्िदत मौिदर्क
भांडवलामध्य े खरेदी केल्या जाऊ शकणाऱ्या िभ᳖ िभ᳖ उत्पादन घटकांच्या
संयोग िबदूंचा समन्वय होय.”

अथार्त, उत्पादक त्याच्याकडील मया र्िदत पैसारूप भा ंडवलाच्या
सहाय्याने उत्पादनासाठी आवश्यक घटका ंवर कशापर्कार े खचर् करू शकतो ते
दशर्िवते. म्हणून या रेषेचा उतार उत्पादन घटकांच्या िकमती व खच र् केल्या
जाणाऱ्या उत्पादन घटका ंच्या मातर्ावर अवल ंबून असतो. तसेच ही रेषा
भांडवलाची मया र्दा दशर्िवत असल्यान े आकृतीमध्ये X आिण Y या दोन्ही
अक्षाना जोड ून काढलेली असते. िव᳣ेषणाच्या सोयीसाठी य ेथे दोन उत्पादन
घटक िवचारात घेऊन आकृतीच्या सहाय्यान े िव᳣ेषण केले आहे.

 वैिशष्Ჷे
i. समखचर् रेषा डावीकडून उजवीकड े खालच्या िदश ेने जाणारी ऋणात्मक
उताराची असत े.
ii. सम᳞य रेषेचा आकार र ेखीय असतो .
iii. सम᳞य रेषा उत्पादन घटक खर ेदीची मयार्दा दशर्िवते.
iv. सम᳞य रेषेचा घटका ंच्या िकमतीतील बदलान ुसार समखच र् रेषेचा
उतार बदलतो.
v. सम᳞य रेषा उत्पादकाची भा ंडवलाची मया र्दा दशर्िवते.
vi. सम᳞य रेषा िभ᳖ िभ᳖ घटकांच्या संयोग िबदूपासून तयार केली जाते.

अथार्त सम᳞य रेषा ही एक उत्पादकाच्या द ृ᳥ीने म ह त्त् व ा च ी
संकल्पना अस ून त्याचे संतुलन दशर्िवण्यासाठीच े एक महत्त्वाच े साधन आह े.

munotes.in

Page 139

139३.६.२.आकृतीच्या सा᳭ान े स्प᳥ीकरण –

खालील आकृतीच्या आधार े या संकल्पनेचे स्प᳥ीकरण करता य ेते.
आकृती ३.३

वरील आक ृतीत X अक्षावर शर्म मातर्ा तर Y अक्षावर भांडवल मातर्ा
दशर्िवल्या आह ेत. IC ही सम᳞य र ेषा होय. जी X आिण Y या दोन अक्षाना
I व C िबदुच्या िठकाणी स्पश र् करते.यांचा अथर् उत्पादक OI एवᲿा भा ंडवल
मातर्ा िकवा OC एवᲿा शर्म मातर्ावर कमाल खच र् करू शकतो.तर ∆OIC या
ितर्कोणी भागान े उत्पादकाची भा ंडवल मया र्दा दशर्िवली आहे. A, B व D हे
रेषेवरील तीन िबद ू उत्पादन घटका ंच्या िकमती िदल्या असता मयार्िदत
मौिदर्क भा ंडवलात उत्पादकान े तयार केलेल्या भांडवल आिण शर्माच्या
मातर्ांचे वेगवेगळे गट िकवा स ंयोग दशर्िवतात.यापैकी कोणतेही संयोगाची
िनवड केली तरी उत्पादकास य ेणारा एकूण उत्पादन खच र् समान असतो.
यामध्ये केवळ घटकांच्या मातर् बदलल्या जातात. त्याचा घटक खचा र्वर
कोणताही पिरणाम होत नाही. त्याम ुळे य ा स वर् घ ट क ांच्या बाबतीत
उत्पादक तटस्थ असतो.

आकृतीत रेषेचा उतार उत्पादनाच्या दोन घटका ंच्या िकमतीच े
गुणोᱫर दश र्िवतो. जर शर्माच्या िकमतीत फरक झाला तर समखच र् रेषेच्या
उतारात बदल होतो िकवा भा ंडवलाच्या िकमतीमध्य े बदल झाला तर
समखचर् रेषेच्या उतारामध्य े बदल होतो. याचा अथ र् घटकांच्या िकमती आिण
संबंिधत उत्पादक घटक िकती पर्माणात वापरणार आह े यावर या र ेषेचा
उतार अवलंबून असतो.जर उत्पादकाच े मौिदर्क भा ंडवल वाढल े व त्याने
दोन्ही घटकांच्या मातर्मध्य े व ा ढ क र ण् य ा च ा ि न ण र्य घेतला तर ही र ेषा
उज᳞ा बाज ूकडे स्थानांतिरत होते. याउलट त्याच्या मौिदर्क भा ंडवलामध्य े munotes.in

Page 140

140घट झाली तर ही र ेषा डावीकड े स्थानांतिरत होते.ती असे दशर्िवते की,
उपलब्ध मौिदर्क भा ंडवलामध्य े पूवᱮ इतक्या घटक मातर्ा ंची खरेदी करू
शकत नाही. याउलट भा ंडवलामध्य े वाढ झाल्यास तो प ूवᱮपेक्षा अिधक घटक
मातर्ांची खरेदी करून उत्पादन घटक वाढिवण्याचा पर्य᳀ करतो. त्याम ुळे ही
रेषा त्याच्या भा ंडवलाचा िवस्तार दश र्िवते. म्हणून ती उज᳞ा बाज ूकडे
स्थानांतिरत होते.

ही रेषा रेखीय असण्याच े क ा र ण म् ह ण ज े, उत्पादक उपलब्ध दोन
घटक एकम ेकांमध्ये पयार्यीत करतो त ेव्हा सीमांत तांितर्क पयार्यता दर या
रेखीय रेषेच्या सा᳭ान े दशर्िवता येतो. म्हणून ही रेषा रेखीय स्वरूपाची
आहे.

अथार्त उत्पादकास दोन िभ᳖ िभ᳖ घटका ंचे संयोग तयार
करण्यासाठी आिण उपलब्ध भा ंडवल मातर्ामध्ये उत्पादन घ ेण्याच्या दृ᳥ीने
महत्त्वाची स ंकल्पना आह े.

३.७. तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर (एमआरटीएस) :
Marginal Rate Of Techni cal Substitution (MRTS)

समउपादन वकर् िव᳣ ेषणातील ता ंितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर
िह संकल्पना समव ृᱫी वकर् िव᳣ ेषणातील पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर
संकल्पनेस समांतर स्वरूपाची आह े.या संकल्पनेनुसार, ‘एका उत्पादन
घटकाचे दुसऱ्या उत्पादन घटकाशी उत्पादन पातळी कायम ठ ेवून ज्या दरान े
पर्ितस्थापन/पया र्यण करता य ेते तो दर म्हणज ेच तांितर्क पर्ितस्थापनाचा
सीमांत दर होय.’

हा दर या वकर्ाच्या उतारान ेही दशर्िवला जातो व तो न ेहमी
ऋणात्मक असतो. ता ंितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर ही स ंकल्पना एका
काल्पिनक पतर्काच्या आधार े स्प᳥ करता य ेते.

तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमान्त दर पतर्क :
घटक
समूह शर्म
(L) भांडवल
(K) उत्पादन (नग) तांितर्क पर्ितस्थापनाचा
सीमान्त दर
अ
ब
क
ड
इ १
२
३
४
५ १५
११
०८
०६
०५ १५०
१५०
१५०
१५०
१५० -
१:४
१:३
१:२
१:१ munotes.in

Page 141

141वरील तक्त्यामध्य े शर्माच्या मातर् ेत १,२,३,४ व ५ अशा पर्कार े वाढ
करीत गेल्यास भांडवलाच्या मातर् ेत १५,११,०८,०६ व ०५ अशा कर्मान े
घट करण्याच्या पर्िकर्य ेस तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर अस े
म्हणतात.एक घटक द ुसऱ्या घटकामध्य े अशा रीतीन े पयार्यीत केला जातो
ज्यामुळे एकूण उत्पᱫी (१५०) कायम राहात े.
सूतर्रूपात –
MRTS = ΔK / ΔL

येथे, MRTS - शर् म आ ि ण भ ा ंडवल या ंच्यातील ता ंितर्क
पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर ΔK - भांडवलाच्या मातर्ा व ΔL- शर्माच्या मातर्ा
यातील बदल होय. या स ूतर्ाच्या सा᳭ान े दोन िभ᳖ घटकातील ता ंितर्क
पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर काढता य ेतो.

वरील तांितर्क पर्ितस्थापनाच्या सीमा ंत दर पतर्कापर्माण ेच अिधक
सोप्या प᳍तीन े तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर आकृतीच्या आधार े स्प᳥
करता येतो.
आकृती.३.४

आकृतीमध्ये O X अ क्ष ा व र शर् म ा च् य ा म ा तर् ा आ ि ण OY अ क्ष ा व र
भांडवलाच्या मातर्ा दश र्वल्या आह ेत तर IP ह ा ड ा व ी क ड ून उजवीकड े
खालच्या िदश ेने जाणारा ऋणात्मक उताराचा उत्पादन वकर् आह े. उत्पादन
वकर्ावरील पर्त्य ेक िबदूत उत्पादनाची मातर्ा समान असत े. परंतु उत्पादन
घटकांची मातर्ा मातर् व ेगवेगळी असत े. ही बाब वाकर्ाखालील ितर्कोणी
भागाने द शर्वली आहे.यावरून शर्म व भा ंडवलाच्या मातर्ा एकम ेकांमध्ये
कशापर्कारे पयार्यीत केल्या आहेत ते स्प᳥ होते. munotes.in

Page 142

142३.८. िकमान उत्पादन खच र् िबदू - Optimum Factor
Combination

कोणताही उत्पादक महᱫम नफा पर्ा᳙ीसाठी कमी खचा र्त महᱫम
उत्पादन िमळ ू शकेल असा पया र्य शोधण्याचा पर्य᳀ करतो.त्याद ृ᳥ीने िकमान
उत्पादन खच र् िबदू संकल्पना महत्त्वाची ठरत े. यासाठी अथ र्शाᳫात दोन
मांडले आहेत.

अ. सीमांत उत्पादन द ृि᳥कोन The marginal product approach.
ब. सम खच र् दृि᳥कोन The isoquant / iso-cost approach.
याचा कर्मान े िवचार करू -
अ. सीमांत उत्पादन द ृि᳥कोन The marginal product approach.

बदलत्या पर्माणाचाच्या िनयमान ुसार उत्पादनाच्या िनरिनराळ्या
अवस्था आपण िवचारात घ ेतो. या सव र् अवस्था उत्पादकास उत्पादन वाढ
िनरिनराळ्या मया र्देपयर्ंत केली असताना काय पिरणाम होईल ह े सांगत
असतात. पर ंतु उत्पादकाच्या द ृ᳥ीने महत्त्वाचा पर᳤् हा य ुक्ततम पर्माणाचा
असतो. उत्पादक घटका ंचे कोणते असे पर्माण असाव े की, ज्या पर्माणात
िनरिनराळ े घ ट क उ त् प ा द न क ा य ा र्त वापरल े अ स त ा क म ी त क म ी ख च ा र्त
महᱫम उत्पादन िमळ ू शकेल. घटकाच े युक्त पर्माण िमळिवण्यासाठी काही
अटᱭची आवश्यकता असत े. एक म्हणज े सीमांत उत्पादन ह े मोजता आल े
पािहजे, दोन उत्पादनाच े घटका िवभाज्य असाव ेत आिण तीन उत्पादन
घटकांचे तांितर्क सहग ुणक (Technological Co-efficient) पिरवतर्नशील
असावे.

जेव्हा सीमा ंत उत्पादन आिण सरासरी उत्पादन ह े द ो न् ह ी
एकमेकांबरोबर समान असतात म्हणज ेच दोन्ही पर्कारच े घटक परस्परा ंच्या
दृ᳥ीने युक् त पर्माणात आल ेले अ स त ा त त ेव्हा एकूण उत्पादन महᱫम
पातळीवर असत े. िस्थर घटका ंच्या मातर्ा स ंदभार्त बदलता घटक ज ेवढा
पािहजे तेवᲿा पर्माणात असतो. य ुक्त पर्माणात घटक असल्याम ुळे बदलत्या
घटकांचा अप᳞य होत नाही िकवा िस्थर घटका ंचा अपूणर् वापर होत नाही.
म्हणून कमीत कमी खचा र्त जास्तीत जास्त उत्पादन िमळ ू श क ते. ही
पिरिस्थती ओला ंडल्यानंतर बदलत्या घटकाच े पिरमाण वाढिवल्यास सीमा ंत
उत्पादन कमी होऊ लागत े अशा वेळी उत्पादन पर्िकर्य ेत नुकसान वाढत
जाते. म्हणून या पिरमाणापय र्ंत एकूण उत्पादन वाढिवण े योग्य असत े. या
पिरमाणाच्या िठकाणी असल ेला उत्पादक घटका ंचा संयोग युक्त असतो munotes.in

Page 143

143आिण उत्पादक घटका ंची परस्परा ंशी असलेले पर्माण हे युक्त पर्माण म्हण ून
समजले जाते. सूतर्रूपात याची मा ंडणी खालीलपर्माण े –

सारांश, घटकांच्या सीमा ंत उत्पादकत ेचे गुणोᱫर हे ि क म त ी च् य ा
गुणोᱫराबरोबर असल्यास त्या िस्थतीत उत्पादन घटका ंचा हा युक्ततम
संयोग असतो.

ब. सम उत्पᱫी - सम खच र् दृि᳥कोन The iso -quant / iso-cost
approach.
कोणत्याही अथ र्᳞वस्थेत पर्त्येक घटक मया र्दीत संसाधनामध्य े
महᱫम िहत साध्य करण्याचा पर्य᳀ करतो. उपभोक्ता मया र्िदत उत्प᳖ामध्य े
महᱫम समाधान तर उत्पादक मया र्िदत भांडवलामध्य े िकमान खच र् ठेवून
महᱫम उत्पादन घ ेण्याचा पर्य᳀ करतो. यासाठी ह े घटक िविश᳥ िठकाणी
समतोल साध्य करण्याचा पर्य᳀ करतात. उदा. उपभोक्ता समव ृᱫी वकर् व
िकमत रेषेच्या सा᳭ान े असा समतोल साधतो. तस े उत्पादक समउत्पᱫी वकर्
व सम᳞य र ेषेचा उपयोग करून समतोल साधण्याचा पर्य᳀ करतो. त्याच े
िव᳣ेषण या िठकाणी करू.

“ज्यािठकाणी सम᳞य र ेषा व समउत्पᱫी वकर् एकम ेकांना
स्पशार्वस्थेत असतात त्यास िकमान उत्पादन खच र् िबदू िकवा उत्पादकाचा
समतोल म्हणतात.”

म्हणजेच उत्पादकाचा समतोल अभ्यासण्यासाठी सम᳞य र ेषा व
समउत्पᱫी वकर्ाची आवश्यकता असत े. त्यािशवाय हा समतोल अभ्यासता
येत नाही. या िव᳣ ेषणासाठी खालील दोन अटᱭची प ूतर्ता होणे गरजेचे आहे.

 समतोलासाठी आवश्यक अटी
i. सम᳞य रेषेस समउत्पᱫी वकर् स्पशार्वस्थेत असावा.
ii. समउत्पᱫी वकर् समतोल िबद ूच्या िठकाणी आर ंभ िबदूस बिहगᲃल
असावा.

वरील अटᱭबरोबरच खालील ग ृहीतांचा िवचार या िव᳣ ेषणासाठी गर्ा᳭
धरला आह े.

munotes.in

Page 144

144 गृिहते
I. शर्म आिण भा ंडवल हे दोनच उत्पादनाच े घटक आह ेत.
ii. सम᳞य र ेषा रेखीय उताराची आह े.
iii. उत्पादन घटका ंच्या िकमती िदल्या अस ून उत्पादकाच े भांडवल मया र्िदत
आहे.
iv. उत्पादनाच े घटक एकिजनसी आह ेत.
v. िव᳣ेषण काळात उत्पादन त ंतर्, उत्पादन घटक िकमती इत्यादी बाबी
कायम आह ेत.

वरील गृहीते व अटी िवचारात घ ेऊन खालील आक ृतीच्या सा᳭ान े
उत्पादकाचा समतोल पाहता य ेतो.

 आकृतीच्या सहाय्यान े िव᳣ेषण -
आकृती ३.५

आकृतीत X अ क्ष ा व र शर् म म ा तर् ा त र Y अक्षावर भा ंडवल मातर्ा
दशर्िवल्या आह ेत. IC ही सम᳞य र ेषा होय.IS, IS1 व IS2 िभ᳖िभ᳖ उत्पादन
पातळी दश र्िवणारे समउत्पᱫी वकर् आहेत.

आकृतीत उपभोक्त्याच्या समतोलासाठी आवश्यक अटᱭची प ूतर्ता E
िबदूच्या िठकाणी होत े. कारण या िठकाणी IC ही सम᳞य र ेषा I S 1 या
समउत्पᱫी वकर्ास स्पशा र्वस्थेत असून त्यासाठी OL एवᲿा शर्म मातर्ा व OK
एवᲿा भा ंडवल मातर्ा ंचा उत्पादनात वापर क ेला जातो. क ा र ण पर् ा ᳙ munotes.in

Page 145

145पिरिस्थतीत उत्पादकाच्या मया र्िदत भांडवलात िवव ेकी प᳍तीन े या दोन
घटकांवर खचर् करणे तकर्संगत आहे.

A िकवा B िबदूच्या िठकाणी उत्पादकाचा समतोल साध्य होत नाही .
कारण हे दोन िबद ू IS या कमी उत्पादन (100) दशर्िवणाऱ्या समउत्पᱫी
वकर्ावरील अस ून, कोणताही िवव ेकशील उत्पादक अिधक खच र् करून िकमान
उत्पादनाची अप ेक्षा करणार नाही. िशवाय या दोन िबद ूच्या िठकाणी
आवश्यक अटᱭची प ूतर्ता होत नाही. E1 िबदूचा िवचार करता हा िबद ू
उत्पादकाच्या भा ंडवल मया र्देच्या बाहेर आहे. जरी या िबद ूस IS1 पेक्षा
अिधक उत्पादन पर्ा᳙ होत असल े त र ी इ च् छ ा असूनही उत्पादकास हा
समतोल साध्य करण्यासाठी आवश्यक भा ंडवल उपलब्ध नाही. म्हण ून E
हाच आकृतीत समतोल िबद ू होय. यािठकाणी उत्पादन घटका ंचा युक्ततम
संयोग व िकमान खचा र्त महᱫम उत्पादन साध्य करता य ेते.

अथार्त मयार्िदत भांडवलाचा महᱫम वापर करून अिधकािधक
उत्पादन घ ेण्याची ढोबळ कल्पना य ेण्याच्या दृ᳥ीने ही संकल्पना महत्त्वाची
आहे.

३.९ पर᳤्

1. उत्पादन फलनाची स ंकल्पना थोडक्यात स्प᳥ करा.
2. उत्पादन फलनाच े िविवध पर्कार कोणत े?
३. ‘कॉब-डग्लस उत्पादन फलन’ यावर टीप िलहा.
4. तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमा ंत दर संकल्पनेवर थोडक्यात चचा र् करा.
5. समउत्पᱫी राशी वकर्ाची संकल्पना व ग ुणधमर् स्प᳥ करा.
6. िकमान उत्पादन खच र् िमळवण्यासाठी दोन द ृ᳥ीकोन स्प᳥ करा.

 munotes.in

Page 146

146३अ
उत्पादन आिण खच र् िव᳣ेषणाचे िसध्दांत
LAWS OF PRODUCTION AND COST ANALYSIS

३अ.० उ᳎ी᳥ े
३अ.१ बदलत्या पर्माणाचा िनयम
३अ.२ गृहीते
३अ.३ िनयमाच्या तीन अवस्था
३अ.४ उपयोजन िस्थती िकवा कारण े
३अ.५ बदलत्या पर्माणाच्या िनयमाच े उपयोजन
३अ.६ िनयमाच े ध्विनताथर् (महत्त्व) :
३अ.७ पर्माण फलाचा िनयम
३अ.८ पर्माणाच्या बचती/लाभ
३अ.९ पर्माणाच्या तोट े
३अ.१० पर्माणाच्या बचतीची ᳞ापकता
३अ.११ िवस्तार पथ : अथ र्
३अ.१२ िशकाऊ / लिनग वकर्
३अ.१३ खचा र्च्या संकल्पना
३अ.१४ उत्पादन खचा र्ची संकल्पना
३अ.१५ अल्पकालीन खच र्
३अ.१६ घटकान ुसार खचार्चे वगᱮकरण
३अ.१७ दीघ र्कालीन खच र्
३अ.१७.१ दीघ र्कालीन सरासरी खच र्
३अ.१७.२ दीघ र्कालीन सीमा ंत खचर्
३अ.१९ पर᳤्

३अ.० उ᳎ी᳥ े

 बदलत्या पर्माणाच्या िनयमाशी पिरिचत िव᳒ाथ्या र्ंना.
 िव᳒ाथ्यार्ंना पर्माणाच े फायदे-तोटयाशी पिरिचत करण े.
 िवस्तार पथ स ंकल्पना समज ून घेणे.
 िशकाऊ वकर्ाच्या सा᳭ान े खचर् कमी करण्याचा अभ्यास करण े.
 उत्पादन खचा र्चे महत्त्व समज ून घेणे. munotes.in

Page 147

1473अ.१ बदलत्या पर्माणाचा िनयम : Law Of Variable
Proportions –(अल्पकालीन / बदलत्या पर्माणाचा िनयम िकवा
असमपर्माण फलाचा िनयम )

कालखंडाच्या संदभार्त उत्पादन फलाचे अल्पकालीन व दीघर्कालीन
उत्पादन फलन अस े दोन गटात वगᱮकरण करता येते. उत्पादक, उत्पादन
पर्िकर्येत जे उत्पादनाच े घटक उपयोगात आणतो, त्यातील बदल अल्पकािलक
आहेत की दीघर्कािलक आहेत यावरून उत्पादन फलाचे स्वरूप िनि᳟त होते.
कारण उत्पादनातील काही घटक अल्पकाळात बदलणे शक्य असते. अशा
घटकांना बदलते उत्पादन घटक म्हणतात. उदा. शर्म,कच्चामाल इत्यादी. काही
घटक अल्पकाळात बदलणे शक्य नसते. म्हणून या घटकांना िस्थर घटक
म्हणतात. उदा इमारत,संयंतर्े इत्यादी. या घटकातील बदलासाठी दीघर्काल
लागतो. िशवाय उत्पादक मागणीत झालेला बदल हा स्थायी आहे का
अस्थायी स्वरूपाचा आहे याचा िवचार करूनही उत्पादन घटकांचे पर्माण
बदलतो. जर मागणीतील बदल अस्थायी /अल्पकािलक असेल तर तो
बदलत्या घटकांमध्ये पिरवतर्न करतो. परंतु मागणीतील बदल स्थायी
स्वरूपाचा असेल तर तो बदलत्या घटकांबरोबरच िस्थर घटकांमध्येही बदल
करतो. पर्स्तुत िनयम बदलत्या घटकाशी संबंिधत आहे. या फलाचे संचलन
कशा प᳍तीने होते ते पुढील िव᳣ेषणाच्या आधारे पाहू.

िनयम -
बदलत्या पर्माणाचा िनयम सवर्सामान्यपण े पुढीलपर्माणे मांडता येईल.
“िविश᳥ पिरिस्थतीत उत्पादन पर्िकर्य ेत भाग घ ेत असलेल्या एका
घटकांची मातर्ा िस्थर ठ ेवून दुसऱ्या घटकाची मातर्ा सतत वाढवीत न ेल्यास,
ज्या घटकाची मातर्ा सतत वाढत आह े त्याची िस्थर असल ेल्या घटकाशी
पर्माण जस े वाढत जाईल तस े उत्पादनामध्य े पर्ारंभी वाढीची पर्व ृᱫी िदसून
येते परंतु एका िविश᳥ मयार्देनंतर उत्पादन वाढीचा हा वेग उᱫरोᱫर कमी
होत जातो.”

“इतर पिरिस्थती कायम असताना जर उत्पादन पर्िकर्येतील एका
घटकाची मातर्ा कायम ठेवून दुसऱ्या घटकांची मातर्ा कर्मशः सतत वाढवीत
नेल्यास उत्पादन मातर्ेत होणारी वाढ एका मयार्देनंतर उᱫरोᱫर कमी होत
जाते.”

वरील ᳞ाख्यावरुन स्प᳥ होत े की, उत्पादन पर्िकर्य ेमध्ये जे घटक
उपयोगात आणले जातात, त्या घटकांमध्ये कर्मशः आिण सातत्याने वाढ
केल्यास उत्पादन घटकांच्या संयोगामध्ये बदल होतो. पिरणामी पर्ारंभी
उत्पादनांमध्ये वाढ िदसून येते. परंतु हे घटकाचे पर्माण सातत्याने वाढिवत munotes.in

Page 148

148नेल्यास एका िविश᳥ पातळीनंतर उत्पादनामध्य े घट होऊ लागते. यामध्ये
िस्थर उत्पादन घटकांचे पर्माण कायम ठेवले जाते तर बदलत्या घटकांमध्ये
बदल केला जातो. त्यामुळे उत्पᱫीमध्य े अशा पर्कारची अन ुभूती येते. म्हणून
या िनयमात वाढते,िस्थर आिण घटत्या उत्पादन फलाची पर्िचती येते.हा
िनयम पुढील गृिहतावर आधािरत आहे.

3अ.२ गृहीते –

i. उत्पादन पर्िकर्येत इतर घटक कायम ठेवून एका घटकामध्य े बदल करता येणे
आवश्यक आहे.
ii. िव᳣ेषण काळात उत्पादन तंतर् िस्थर असावे. त्यात कोणत्याही पर्कारचे
बदल होऊ नयेत.
iii. हा िनयम अल्पकालाशी स ंबंिधत आहे. त्यामुळे दीघर्काळात हा िनयम
लागू होत नाही.
iv. सीमांत व सरासरी उत्पादनाच े मोजमाप भौितक मातर्ेमध्ये करता येते.
उदा. िकलोगर्ॅम, टन,िक्वटल इ.
v. उत्पादन घटक मातर्ेतील बदलाचा पिरणाम उत्पादनावर होतो.

3अ.२.१ तक्ता व आकृतीच्या सा᳭ाने िनयमाचे स्प᳥ीकरण -

खालील तक्ता आिण आक ृतीच्या सहाय्यान े हा िनयम अिधक योग्य
पर्कारे स्प᳥ करता येतो.

तक्ता ३अ.१

शर्म
मातर्ा भूमीची मातर्ा
(एकरमध्ये) आदान
पर्माण एकूण
उत्पादन
(िक्वटलमध्य े)सरासरी
उत्पादन
(िक्वटलमध्य े)सीमांत
उत्पादन
(िक्वटलमध्य े)
1 10 1:10 4 4 4
2 10 2:10 10 5 6
3 10 3:10 18 6 8
4 10 4:10 24 6 6
5 10 5:10 29 5.8 5
6 10 6:10 31 5.1 2
7 10 7:10 31 4.4 0
8 10 8:10 28 3.5 - 3
9 18 9:10 24 2.66 - 4
munotes.in

Page 149

149वरील तक्त्यामध्य े पिहल्या स्तंभात शर्िमकांची संख्या, दुसऱ्या
स्तंभात भूमीची, ितसऱ्या स्तंभामध्ये शर्म आिण भूमी या घटकांचे पर्माण तर
चौथ्या स्तंभामध्ये एकूण उत्पादन. पाच ᳞ामध्य े सरासरी उत्पादन आिण
शेवटच्या स्तंभामध्ये सीमांत उत्पादन दशर्िवले आहे. यामध्ये भूमी हा घटक
िस्थर असून शर्म हा बदलता घटक आह े. त्यामुळे शर्माच्या मातर्ा सतत
वाढिवल्याच े िदसते.या दोन घटका ंच्या संयोगापासून घटक पर्माणाच े नऊ
संच तयार क ेले आहेत. त्यापास ून एकूण,सरासरी व सीमा ंत उत्पादनाच े
मापन केले आहे.

भूमीची मातर्ा िस्थर असताना शर्माचे पिरमाण वाढवीत न ेल्यास
एकूण उत्पादनामध्य े वाढ होत ग ेली आहे. परंतु सरासरी व सीमा ंत उत्पᱫी
मातर् एका मया र्देपयर्ंत वाढून नंतर कमी होत ग ेlल्याचे आढळून येते. शर्माचे
पिरमाण पिहल्या मातर् ेपासून ितसऱ्या मातर् ेपयर्ंत वाढत असताना सीमा ंत
उत्पᱫी वाढत े. मातर् चौथ्या शर्माच्या मातर् ेपासून ती सतत कमी होत े व
शेवटी ऋणात्मक होत े. सरासरी उत्पᱫीबाबत हीच िस्थती आढळ ून येते.
सरासरी उत्पादन शर्माच्या पर्थम मातर्ेपासून चौथ्या मातर्ेपयर्ंत वाढते, नंतर
कमी होत जाते. एकूण उत्पादन सीमांत उत्पादन शून्य होईपयर्ंत वाढत असते.
यानंतर मातर् सात᳞ा शर्माच्या मातर्ेनंतर एकूण उत्पादन कमी होत जाते. या
तीनही उत्पादनाच्या पर्वृᱫीवरून िनयमाच्या तीन अवस्था िदसून येतात.
सरासरी उत्पादन जोपयर्ंत वाढत असते तोपयर्ंत िनयमाची पर्थम अवस्था
त्यानंतर सीमांत उत्पादन शून्य होईपयर्ंत िनयमाची दुसरी अवस्था पर्त्ययास
येते व त्यानंतर ितसरी अवस्था मानली जाते तक्त्यात शर्िमक संख्या चार
होईपयर्ंत पर्थम अवस्था, सात नग होईपयर्ंत दुसरी अवस्था, आिण सात᳞ा
मातर्ेनंतर ितसरी अवस्था पर्त्ययास य ेते. या ितन्ही अवस्था आकृतीच्या
सहाय्याने पुढीलपर्माणे दशर्िवता येतात.

munotes.in

Page 150

1503अ.२.२ आक ृतीच्या सहाय्याने स् प ᳥ ी क र ण - Graphic
Presentation:

आकृती ३अ.१

आकृतीत X अक्षावर शर्माच्या मातर्ा आिण Y अक्षावर उत्पᱫी मातर्ा
दशर्िवल्या आहेत. TP हा एकूण उत्पादन वकर्, AP हा सरासरी उत्पादन आिण
MP ह ा सीमांत उत्पादन दशर्िवणारा वकर् आहे. या ितन्ही वकर्ाचे उतार
परस्परापेक्षा िभ᳖ िदसून येतात.

आकृतीत शर्माचे पिरमाण M1 होईपयर्ंत एकूण, सरासरी व सीमांत
उत्पादनामध्य े वाढ िदसून येते. परंतु M 1 नंतर एकूण व सरासरी उत्पादन
वाढते परंतु सीमांत उत्पादन कमी होऊ लागते. म्हणून या शर्म मातर्ेस
असलेल्या M१P1 उ त् प ा द न मातर्ेस उत्पᱫीचा वेग बदलतो. M2 इतके
शर्िमकांचे पिरमाण होईपयर्ंत सरासरी उत्पादन वाढते व त्यामुळे M2 शर्िमक
पिरमाण होईपयर्ंत उत्पᱫी िनयमाची पर्थम अवस्था मानली जाते. ही अवस्था
T िबदूच्या िठकाणी A P व M P वकर्ाच्या छेदन िबदूने दशर्िवली आहे. M3
इतकी शर्माची मातर्ा झाली असता सीमांत उत्पादन शून्य होते व एकूण
उत्पादन महᱫम असते. शर्माच्या M3 परीमाणापास ून उत्पादनाची ितसरी
अवस्था सुरू होते. दुसऱ्या अवस्थेपासूनच सरासरी व सीमांत उत्पादनामध्य े
घट होण्याची पर्वृᱫी सुरू होते आिण ितसऱ्या अवस्थेत ही पर्वृᱫी अिधक
पर्बळ झाल्याचे िदसून येते. M3 नंतर सीमान्त उत्पᱫी ऋणात्मक होत े. या
ितन्ही अवस्थांची वैिशष्Ჷे आिण कारणमीमा ंसा िवचारात घेतली तर
िनयमाची कायर्वाही अिधक चांगल्या पर्कारे समजू शकेल.

munotes.in

Page 151

151३ अ.३ िनयमाच्या तीन अवस्था : Three Stages Of The Law –

i. पर्थम अवस्था
िनयमाची पर्थम अवस्था शर्माच े पिरमाण व OM2 होईपयर्ंत असते.
या अवस्थेत शर्माची सरासरी आिण सीमा ंत उत्पᱫी वाढत असते. सीमांत
उत्पादन सुरुवातीस सरासरी उत्पादनाइतक े असते. परंतु या अवस्थेत सीमांत
उत्पादनामध्य े होणाऱ्या वाढीचा वेग सरासरी उत्पादनाप ेक्षा जास्त असतो
आिण O P 1 नंतर हा वेग कमी होत जातो. अवस्थेच्या शेवटी सरासरी
उत्पादन हे OM2 शर्म मातर्ेस महᱫम असते. त्याचवेळी OM1 शर्म मातर्ेनंतर
कमी होत असलेले सीमांत उत्पादन सरासरी उत्पादनाबरोबर येते. म्हणजेच
पर्थमावस्थ ेच्या शेवटी सरासरी उत्पादन सीमांत उत्पादनाबरोबर असते.
सरासरी उत्पादन सीमांत उत्पादनाबरोबर असणाऱ्या या उत्पादन मातर्ेस
पेढीचे युक्त उत्पादन असे म्हटले जाते. या अवस्थेत पेढीमध्ये वाढत्या उत्पादन
फलाचा अनुभव येत असल्यामुळे या िनयमास वाढत्या उत्पादन फलाचा
िनयम असेही म्हणतात.

ii.ि᳇तीय अवस्था -
िनयमाची दुसरी अवस्था OM2 पासून सुरू होऊन OM3 येथे संपते.
या िस्थतीत सरासरी उत्पादन आिण सीमांत उत्पादन कमी होऊ लागते. परंतु
एकूण उत्पादन वाढत असते. जरी अवस्थेच्या सुरुवातीस सरासरी आिण
सीमांत उत्पादन समान असले तरी सरासरी उत्पादनाप ेक्षा सीमांत उत्पादन
कमी होण्याचा वेग जास्त असतो. उत्पादनाची ही अवस्था जेथे संपते,तेथे
शर्माच्या O M 3 परीमाणास सीमा ंत उत्पादन शून्यपयर्ंत जाऊन पोचते. या
अवस्थेत सीमांत उत्पादन कमी होत असते. म्हणून उत्पᱫीमध्य े घटत्या
उत्पादन फलाचा िनयम कायार्िन्वत होतो. या अवस्थेचे वणर्न माशर्ल यांनी,
‘कृषी कलेत कोणतीही सुधारणा नसताना भूमीवर खचर् होणारे शर्म आिण
भांडवलाच्या मातर्ेत वाढ केल्यास सामान्यत: एकूण उत्पᱫीत होणारी वाढ
पर्माणापेक्षा कमी होत असते असे केले आहे.’अथार्त जेव्हा उत्पादन घटक
संयोगामध्ये िवसंगती िनमार्ण होऊ लागते, तेव्हा अशा पर्कारच्या िनयमाची
उत्पादन पर्िकर्येत पर्चीती येऊ लागते. एका घटकाच्या संदभार्त दुसऱ्या
घटकांची मातर्ा अिधक होऊ लागते. त्यामुळे आंतिरक लाभ िमळणे बंद
होते.त्यामुळे उत्पᱫीमध्य े घटीचा अनुभव येऊ लागतो.

iii.तृतीय ᳞वस्था
आकृतीत ही अवस्था O M 3 िबदूनंतर सुरू होते. ितसऱ्या अवस्थेत
उत्पादनाच्या घटकांचा संयोग महᱫम पर्माणापेक्षा जास्त होत जातो, त्यामुळे
एकूण उत्पादन कमी होऊ लागते. सरासरी आिण सीमांत उत्पादन या munotes.in

Page 152

152िस्थतीत कमी असते. सीमांत उत्पादनाच्या बाबतीत महत्त्वाचा मु᳎ा म्हणजे
ते शून्यापेक्षा कमी होते आिण ऋणात्मक िदशेने मागर्कर्मण करू लागत े.या
िस्थतीत शर्माची सीमांत उत्पादकता ऋणात्मक होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे
शर्माची मातर्ा भूमीच्या मातर्ेस आवश्यक असलेल्या मातर्ेपेक्षा अितिरक्त होते.
दहा एकर भूमीसाठी आवश्यक असलेली पयार्᳙ शर्म मातर्ा ही चार नग एवढी
आहे पण जास्तीत जास्त शर्माची मातर्ा सहा नग असली तरी चालू शकते.
परंतु सहा पेक्षा जास्त नग असल्यास शर्माचे पर्माण आवश्यकत ेपेक्षा जास्त
होते. त्याचा पिरणाम उत्पादनातील अिमत᳞यता िकवा नुकसान वाढत
जाते. आकृतीत उत्पादनाची ही अवस्था OM3 शर्म संख्येनंतर सुरू होते.

थोडक्यात बदलत्या पर्माणाच्या िनयमानुसार, जेव्हा उत्पादन
घटकांचे संयोग युक्ततम असतात, तेव्हा वाढत्या उत्पादन फलाचा व त्यानंतर
हा संयोग िवसंगत होत जातो तेव्हा घटत्या उत्पादन फलाचा व
अल्पकाळासाठी िस्थर उत्पादन फलाचा िनयम पर्त्ययास येतो.पिहल्या
अवस्थेत वाढत्या उत्पादन फलाचा, दुसऱ्या अवस्थेत िस्थर उत्पादन फलाचा
आिण ितसऱ्या अवस्थेत घटत्या िकवा ऱ्हासमान उत्पादन फलाचा पर्त्यय
येतो.

३ अ.४ उपयोजन िस्थती िकवा कारण े : Condition Or Causes Of
Applicability

पर्त्येक उत्पादक पेढी अल्पकाळात िस्थर घटकांबरोबर बदलत्या
घटकांचे पर्माण कमी अिधक करून महᱫम उत्पादन घेण्याचा पर्य᳀ करते.
तेव्हा या िनयमाचे उपयोजन पर्त्यक्ष अंमलबजावणीमध्य े होते. त्याची िविवध
कारणे खालीलपर्माण े

१. िस्थर घटकांचा अपुरा वापर –
उत्पादनाच्या पिहल्या टप्प्यात संयंतर्े, भूिम यासारख्या िस्थर
घटकांचा पयार्᳙ वापर होत नाही. परंतु शर्मासारख्या बदलत्या घटकांच्या
वाढीबरोबर पुरेपूर वापर होतो तेव्हा एकूण उत्पादनामध्य े वाढ होऊ लागते.

२. घटकांचा युक्त संयोग –
बदलत्या पर्माणाचा िनयम कायार्िन्वत होण्याचे हे एक महत्त्वाचे
कारण आहे. उत्पादन पर्िकर्येत जेव्हा िस्थर घटकांबरोबर बदलत्या घटकांची
मातर्ा वाढिवली जाते तेव्हा त्यात योग्य समन्वय साधून महᱫम उत्पादनाची
िस्थती साध्य करता येते.
munotes.in

Page 153

153३. पयार्᳙ उत्पादन –
उत्पादन पर्िकर्येत िस्थर आिण बदलत्या घटकांमध्ये योग्य समन्वय
साध्य होतो तेव्हा पयार्᳙ उत्पादन पातळी साध्य करता येते. परंतु िस्थर
घटकांच्या तुलनेत बदलत्या घटकांची मातर्ा आवश् यकतेपेक्षा अिधक होते
तेव्हा सीमांत उत्पᱫी घटून या िनयमाची ितसरी अवस्था पर्त्ययास येऊ
लागते. यामध्ये उत्पादन फल घटू लागते.

४. अपूणर् पयार्यण –
िमसेस जोन रॉिबन्सन यांनी असे दाखवून िदले की, िस्थर आिण
बदलत्या घटकातील अपूणर् पयार्यणामुळे घटत्या उत्पादन फलाचा िनयम
कायार्िन्वत होतो. कारण घटक अपूणर् पयार्यीत झाल्याने अप᳞य वाढून
उत्पादन खचार्त भर पडते. मातर् उत्पादन घटकातील पूणर् पयार्यण घडून आले
तर उत्पᱫी वाढण्यास मदत होते.

अथार्त वेगवेगळ्या कारणांनी या िनयमाच्या िभ᳖-िभ᳖ अवस्था
उत्पादन पेढीमध्ये पर्त्ययास येतात.

३ अ.५ बदलत्या पर्माणाच्या िनयमाच े उपयोजन : Applicability
of the Law of Variable Proportions

बदलत्या पर्माणाचा िनयम अल्पकाळात पर्त्ययास येतो. त्यामुळे
पर्त्येक उत्पादन िपढीमध्ये या िनयमाची अनुभूती येते. कारण कोणत्याही
पेढीला िस्थर आिण बदलत्या उत्पादन घटकांचा उपयोग करून उत्पादन
घ्यावे लागते, त्यामुळे पर्त्येक क्षेतर्ात कमी अिधक पर्माणात हा िनयम व
त्याच्या अवस्थांचा पर्त्यय येतो. त्या अथार्ने हा िनयम सावर्ितर्क मानला
जातो. या िनयमाचे कायार्न्वयन खालील काही क्षेतर्ाच्या संदभार्त अभ्यासू.

१. कृषी क्षेतर् –
कृषी क्षेतर्ाचा िवचार करता या क्षेतर्ात भूमी या पर्मुख िस्थर घटका
बरोबर संयंतर् हा िस्थर घटक आिण शर्म या बदलत्या घटकांबरोबर खते, बी-
िबयाणे, कीटकनाशक े यासारख्या बदलत्या घटकांचा वापर होतो. जेव्हा
िस्थर घटकांच्या तुलनेत बदलत्या घटकांचे पर्माण अिधक होते, तेव्हा या
क्षेतर्ात घटत्या उत्पादन फलाचा अनुभव येतो. मातर् जस-जसा िस्थर आिण
बदलत्या घटकांमध्ये समन्वय साध्य होऊ लागतो तेव्हा एकूण उत्पादनामध्य े
वाढ घडून येते. तेव्हा वाढत्या उत्पादन फलाचा अनुभव येतो. या िनयमांमुळे munotes.in

Page 154

154कृिषमाल उत्पादकास िस्थर आिण बदलत्या घटकांमध्ये पयार्᳙ पयार्यण व
समन्वय साध्य करण्याचे मागर्दशर्न िमळते.

२. औ᳒ोिगक क्षेतर् –
औ᳒ोिगक क्षेतर्ात या िनयमाची अंमलबजावणी करणे कृषी क्षेतर्ाच्या
तुलनेत अिधक सरस ठरते. कारण या क्षेतर्ातील उत्पादनावर उत्पादकाच े
िनयंतर्ण असते. िशवाय उत्पादक घटकांच्या उत्पादकतेचा सवर्साधारण
अंदाज घेणे शक्य होते. या क्षेतर्ात उत्पादनाच्या पिहल्या टप्प्यात िस्थर
उत्पादन घटकांबरोबर बदलत्या घटकांचे पर्माण िवसंगत असले तरी उत्पादन
वाढीच्या पर्िकर्येत या दोन घटकांमध्ये समन्वय साध्य करण्याच्या पर्य᳀ातून
एकूण उत्पादनामध्य े वाढ िदसून येते. परंतु ितसर् या अवस्थेत उत्पादन
घटकातील अपयार्᳙ संयोगातून सीमांत व सरासरी उत्पादनामध्य े घट होऊ
लागते अशा वेळी या िनयमाची घटत्या उत्पादन फलाची अवस्था पर्त्ययास
येते. यावरून उत्पादकास कोणत्या घटक संयोगास उत्पादन पातळी िनधार्िरत
करावी याची कल्पना येते.

अथार्त, हा िनयम उत्पादनाच्या सवर्च क्षेतर्ात अनुभवास येतो व
त्यावरून उत्पादकास उत्पादनाचा युक्त िबदू ज्ञात करून घेता येतो.

३ अ.६ िनयमाच े ध्विनताथर् (महत्त्व) : Implication of law

बदलत्या पर्माणाचा िनयम पर्त्येक उत्पादक व उत्पादन पेढीच्या दृ᳥ीने
महत्त्वाचा आहे. कारण हा िनयम उत्पादकास अप᳞य, अनावश्यक उत्पादन
खचर् टाळण्यासाठी मागर्दशर्क ठरतो. तर उत्पादनाची युक्ततम िस्थती साध्य
करण्यास मदत करतो. मुख्यतः खालील दोन मु᳎याच्या दृ᳥ीने त्याचे िवशेष
महत्त्व आहे.

१. उत्पादन तंतर्ामध्ये सुधारणा –
उत्पादकास उत्पादन तंतर्ामध्ये सुधारणा घडवून आणण्याच्या दृ᳥ीने
हा िनयम िवशेष महत्त्वाचा आहे. कारण यामुळे उत्पादकास उत्पादन पर्िकर्येत
िस्थर आिण बदलत्या उत्पादन घटकात योग्य समन्वय आिण घटक पर्माणाची
पयार्᳙ता कोणत्या पातळीला साध्य करणे शर्ेयस्कर ठरते याची कल्पना येते.
िशवाय उत्पादक घटक उत्पादन पर्िकर्य ेत कायम ठेवून अनुत्पादक घटक
उत्पादन पर्िकर्येतून बाजूला करू शकतो. पिरणामी उत्पादन तंतर्ामध्ये
सुधारणा घडून येते.

munotes.in

Page 155

155२. पूणर् पयार्याण –
उत्पादन पर्िकर्येतील घटकांमध्ये युक्त संयोग असन े महᱫम
उत्पादनासाठी आवश्यक आहे. घटकातील युक्त संयोग घटका ंच्या पिरपूणर्
पयार्यणावर अवलंबून असतो. हा िनयम िस्थर घटकांबरोबर बदलत्या
घटकांच्या मातर्ा युक्ततम प᳍तीने कशा पयार्यीत करा᳞ात याची कल्पना
देतो. उदा. जेव्हा सरासरी व सीमांत उत्पᱫी समान होते त्या िस्थतीला
घटकांमध्ये पूणर् पयार्यण घडून येते ही बाब या िनयम वरुन समजते.

३ अ.७ पर्माण फलाचा िनयम : Law Of Returns To Scale

बदलत्या पर्माणाच्या िनयमात अल्पकालीन उत्पादन फलाची
मीमांसा केली आहे. त्यापर्माण े पिरमाण पर्त्यय िनयमांमध्ये दीघर्कालीन
उत्पादन फलाची मीमांसा केली जाते. या दोन्ही िनयमांमध्ये कालखंड आिण
उत्पादनाच े घटक महत्त्वाची भूिमका पार पडतात. कारण अल्पकाळात
उत्पादनाच े िस्थर आिण बदलते घटक असे उत्पादन घटकांचे वगᱮकरण केले
जाते. कारण अशा काळात उत्पादनाच्या िस्थर घटकांमध्ये बदल करणे शक्य
नसते. म्हणून बदलत्या घटकांमध्ये पिरवतर्न करून उत्पादनात बदल केला
जातो. मातर् दीघर्काळात उत्पादन घटकांचे असे वगᱮकरण करता येत नाही.
कारण सवर्च उत्पादन घटकांमध्ये बदल करणे शक्य असल्याने या िनयमात
केवळ बदलत्या उत्पादन घटकांचा िवचार करून उत्पादन फलनाची मीमांसा
केली जाते. यात दीघर्काळ म्हणजे असा काळ ज्यामध्ये भूमी, संयंतर्े, इमारत
इत्यादी सारखेच िस्थर घटक बदलणे शक्य असते. त्यामुळे या िनयमात िस्थर
घटकाची संकल्पना संपु᳥ात येते. उत्पादक, उत्पादन पर्िकर्येत िभ᳖िभ᳖
घटकांमध्ये बदल करून उत्पादन घटकांचे संयोग तयार करतो. हा िनयम
पुढीलपर्माणे मांडता येतो.

 िनयम
"पिरमाण पर्त्यय िनयम हा उत्पादनाच्या सव र् घटकात त्या ंचे आपापसातील
पर्माण कायम ठ ेवून केलेल्या वाढीम ुळे उत्पादन मातर् ेतील वाढीच े स्प᳥ीकरण
करतो.” िकवा “दीघर्काळात उत्पादनाच े सवर् घटक बदलते असताना जो
उत्पादन फलन संबंध पर्त्ययास येतो त्यास पिरमाण पर्त्यय िनयम म्हणतात."

वरील ᳞ाख्येवरून स्प᳥ होते की, या िनयमांमध्ये उत्पादक
उत्पादनाच्या सवर्च घटकांमध्ये आवश्यकत ेनुसार बदल घडवून आणतो, तेव्हा
उत्पादन घटकांचा िविश᳥ संयोग तयार होतो. या संयोगापासून पर्ा᳙
उत्पादन मातर्ांचे िव᳣ेषण या िनयमांमध्ये केले जाते. बदलत्या पर्माणाच्या
िनयमापर्माण े या िनयमांमध्येही उत्पादनाच्या तीन अवस्था िदसून येतात. munotes.in

Page 156

156सुरुवातीच्या टप्प्यात वाढते उत्पादन फल, अल्पावधीसाठी िस्थर उत्पादन
फल आिण अंितमत: घटत्या उत्पादन फलाचा पर्त्यय येतो. एकूण आिण
सीमांत उत्पादनाच्या आधारे हे िव᳣ेषण करता येते, कारण सवर् घटकांच्या
संयोग माञामध्य े बदल केला जात असल्याने सरासरी उत्पादनाचा यामध्ये
िवचार केला जात नाही. या िनयमांतगर्त िनष्पᱫीचे िव᳣ेषण खालील
तक्त्याच्या आधारे करता येते.

तक्ता ३अ.२

घटक
संयोग
कर्मांक भुमीची
मातर्ा शर्माची
मातर्ा घटक
पर्माण एकूण
उत्पादन सीमांत
उत्पादन
1 1 3 1:3 6 6
2 2 6 2:6 13 7
3 3 9 3:9 21 8
4 4 12 4:12 30 9
5 5 15 5 ;15 39 9
6 6 18 6:18 47 8
7 7 21 7:21 53 6

वरील तक्त्यामध्य े पिहल्या स्त ंभात उत्पादन घटक संयोगाचे कर्म
दशर्िवले आहेत. तर दुसऱ्या स्तंभात भूमीची मातर्ा, ितसऱ्यामध्य े शर्माची
मातर्ा, चौथ्यामध्य े द ो न् ह ी घ ट क ा ंचे पर्माण, प ाचा᳞ामध्य े एकूण उत्पादन
आिण अंितम स्तंभात सीमांत उत्पादन दशर्िवले आहे. या काल्पिनक
तक्त्यावरून या िनयमाचे िव᳣ेषण करता येते.

तक्त्यामध्य े भूिम आिण शर्माच े परस्परातील पर्माण 1:3 असे आहे.
याचा अथ र् ए क एकर भूमी आिण तीन शर्िमक हा उत्पादन घटकांच्या
संयोगाचा एकक मानला आहे. असे सात घटक संयोग पिहल्या स्तंभामध्ये
दशर्िवले आहेत. उत्पादनात होणारे बदल सीमांत उत्पᱫी᳇ार े दशर्िवले आहेत.
हा बदल पर्त्येक घटक संयोगाचा पिरणाम दशर्िवतो. सीमांत उत्पादनातील
बदलावरून उत्पᱫी िव᳣ेषण करता येते.

I. वधᱮ उत्पᱫी िनयम : Increasing Returns to Scale
तक्त्यावरून घटक स ंयोग 1 ते 4 प यर्ंत सीमांत उत्पादन वाढत
असल्याचे िदसून येते. अथार्त या घटक स ंयोगामुळे उत्पादनात वाढती पर्व ृᱫी
िदसून येते. उत्पादनाच्या पर्त्यय िनयमान ुसार ही िनयमाची पिहली अवस्था munotes.in

Page 157

157आहे, ज्यामध्ये वधᱮ उत्पᱫी िनयम पर्त्ययास येतो.चौथ्या घटक संयोगाच्या
िठकाणी सीमांत उत्पादन 9 एवढे महᱫम आहे. ही बाब खालील आक ृतीच्या
सा᳭ाने स्प᳥ करता य ेते.

आकृती 3अ.2

आकृतीत OX अक्षावर शर्म व भा ंडवल मातर्ा तर OY अक्षावर पर्दान
(उत्पᱫी) दश र्िवली आह े. OR ह ा उ त् प ᱫ ी द श र्िवणारा वकर् आहे. शर्म व
भांडवलाच्या OQ मातर्ा असताना OP एवढे उत्पादन पर्ा᳙ होत े. शर्म व
भांडवलाच्या मातर्ा OQ वरून OQ1 पयर्ंत वाढिवल्यास उत्पादनामध्य े OP1
एवढी वाढ होत े. अथार्त या अवस्थ ेत आदानातील वाढीचा पिरणाम म्हण ून
पर्दानामध्य े वाढ घडून येते.

II.िस्थर उत्पᱫी िनयम : Constant Returns to Scale:
पाच᳞ा संयोगाचा उत्पादन पर्िकर्येत अवलंब केल्यास सीमांत
उत्पादन 9 एवढे आहे. ही या िनयमाची दुसरी अवस्था आहे. यास िस्थर
पिरमाण पर्त्यय/उत्पᱫी िनयम म्हणतात . कारण या िठकाणी उत्पादनामध्य े
वाढ झालेली नाही तर उत्पादन िस्थर आहे.

munotes.in

Page 158

158आकृती ३ अ. ३

आकृतीत OX अ क्ष ा व र शर् म व भ ा ंडवल मातर्ा तर OY अ क्ष ा व र पर् द ा न
(उत्पᱫी) दश र्िवली आह े. OR ह ा उ त् प ᱫ ी द श र्िवणारा वकर् आहे. शर्म व
भांडवल मातर्ा OQ व रू न OQ1 प यर्ंत वाढिवल्यास पर्दानामध्य े त् य ा च
पर्माणात OP1 पयर्ंत वाढ घड ून येते. या अवस्थ ेत ज्या पर्माणात आदान
मातर्ा वाढत े त्या पर्माणात पर्दानामध्य े वाढ घडून येते.

III . ऱ्हासमान उत्पᱫी िनयम : Diminishing Returns to Scale
परंतु जेव्हा उत्पादक सहा आिण सात कर्मांकाचे उत्पादन घटक संयोग
उपयोगात आणतो तेव्हा सीमांत उत्पादनांमध्ये अनुकर्मे 8आिण 6 या
पर्माणात घट होते. परंतु एकूण उत्पादन वाढत असल्याचे िदसून येते. घटक
समूह कर्मांक सहा पासून घटत्या उत्पादन याचा पर्त्यय येतो. ही िनयमाची
ितसरी अवस्था होय,ज्यास ऱ्हासमान पिरमाण पर्त्यय / उत्पादन फल िनयम
म्हणतात.पिहल्या दोन अवस्थेच्या तुलनेत ितसरी अवस्था िटकाऊ असते.
कारण सतत घटक स ंयोग बदलत ग ेल्यास इतर दोन अवस्था अिधक काळ
िटकून राहू शकत नाहीत.

munotes.in

Page 159

159आकृती 3अ.4

आकृतीत OX अक्षावर शर्म व भा ंडवल मातर्ा तर OY अक्षावर पर्दान
(उत्पᱫी) दश र्िवली आह े. OR ह ा उ त् प ᱫ ी द श र्िवणारा वकर् आहे. शर्म व
भांडवल मातर्ा OQ वरून OQ1 पयर्ंत वाढिवल्यास उत्पᱫीमध्य े OP वरून
OP1 पयर्ंत वाढ होत े. मातर् या अवस्थ ेत आदानातील वाढीप ेक्षा पर्दानातील
वाढ कमी िदस ून येते. कारण OR हा उत्पᱫी दश र्िवणारा वकर् X अक्षाकडे
झुकतो त्यामुळे ही अवस्था घटत्या उत्पादन फलाची आह े.

अथार्त उत्पादन पर्िकर्येत उत्पादकान े घटकाच्या संयोगामध्ये
सातत्याने बदल केला तर या िनयमांमध्ये अनुकर्मे वधᱮ, िस्थर आिण घटत्या
पिरमाण पर्त्यंयाचा िनयम पर्त्ययास येतो. हे तीनही िनयम कायार्िन्वत
होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे उत्पादनात िनमार्ण होणाऱ्या िमत᳞यता
(लाभ) आिण अिमत᳞यता (हानी) या आहेत. उत्पादन सुरुवातीस वाढत
असताना पेढीमध्ये िमत᳞यता िनमार्ण होतात. तर नंतरच्या अवस्थेत
अिमत᳞यता वाढ ू लागतात. त्यांच्या कायार्मुळे उत्पादन फलामध्ये घटीचा
अनुभव येऊ लागतो. िमत᳞यता िनमा र्ण होतात तेव्हा वाढत्या उत्पादन
फालाचा िनयम पर्त्ययास येतो. परंतु िमत᳞यता व अिमत᳞यता या ंचा
समतोल झालेला असतो, तेव्हा िस्थर उत्पᱫी फलाचा पर्त्यय य ेतो. वरील
तक्त्यावरून उत्पादन घटकाचा चौथा घटक संयोग हा युक्ततम संयोग आहे.
ज्यािठकाणी सीमांत उत्पादन महᱫम आहे. उत्पादकान े पेढीत पाचवा घटक
संयोग उपयोगात आणला तरी सीमांत उत्पादनामध्य े वाढ होत नाही. परंतु
याचा त्याच्या नवऱ्यावर फारसा पर्भाव पडत नाही. मातर् सहावा आिण
सातवा घटक संयोग उपयोगात आणला तर पेढीमध्ये अिमत᳞यता िनमा र्ण
होऊन उत्पादनामध्य े घटीची पर्वृᱫी िदसून येते. त्यामुळे हा िनयम
उत्पादकास युक्ततम घटकावर उत्पादन घेण्याची पर्ेरणा देतो.
munotes.in

Page 160

160३ अ.८ पर्माणाच्या बचती / लाभ : Economies of Scale –

घटत्या उत्पादन फलाच्या िनयमानुसार, पेढीमध्ये एका िविश᳥
पातळी नंतर उत्पादन घटीचा अनुभव येतो. मातर् हे िवधान काही पेᲿा आिण
गृहीतांच्या चौकटीत सत्य ठरत असले तरी सवर्च पेᲿा आिण इतर गितमान
घटकांचा िवचार करता लागू होत नाही. कारण अशा पेᲿांना उत्पादन व
पेᲿाचा िवस्तार करताना काही अंतगर्त व बिहगर्त लाभ पर्ा᳙ होतात.
त्यांनाच अंतगर्त व बिहगर्त बचती असेही म्हणतात. ते लाभ खालीलपर्माण े-

I. अंतगर्त लाभ / बचती: Internal Economies of Scal -
“उत्पादन पेढीला ितच्या अंतगर्त कायर्कुशलता व उच्च ᳞वस्थापकीय
दजार्मुळे जे लाभ पर्ा᳙ होतात त्यास अंतगर्त लाभ िमत᳞यता िकवा बचती
म्हणतात”. अशा पर्कारचे लाभ पुढीलपर्माणे सांगता येतात.

१. तांितर्क लाभ :
मोᲹा पर्माणावर उत्पादन घेणाऱ्या पेᲿांना तांितर्क लाभ पर्ा᳙
होतात. कारण या पेᲿा उत्पादन वाढीसाठी आधुिनक तंतर्ज्ञानाचा वापर
करतात तेव्हा शर्मिवभागणी व िवशेषीकरण साध्य करता येते. यातून
उत्पादन घटकांची कायर्क्षमता वाढते, अप᳞य टळतो, मुख्य वस्तू
उत्पादनाबरोबर टाकाऊ वस्तूंपासून उत्पादन घेतले जाते, पर्िकर्या उ᳒ोगांचा
िवकास होतो, वस्तुंची गुणवᱫा सुधारते अथार्त तंतर्ज्ञानाचे सवर् गितमान
लाभ पर्ा᳙ होतात.

२. ᳞वस्थापकीय लाभ :
यामध्ये मोᲹा पेᲿांना उच्च ᳞वस्थापनाच े लाभ पर्ा᳙ होतात िविवध
िवभागासाठी स्वतंतर् व तज्ञ ᳞क्तᳵची िनयुक्ती करून त्यांच्या बौि᳍क
कौशल्याचा फायदा उत्पादन पर्िकर्येत करून घेतला जातो. अचूक व योग्य
वेळी िनणर्य, परस्पर समन्वय, िवपणन िनयोजन, संशोधन इत्यादी अंतगर्त
लाभ पेढीला िमळू लागल्याने एकूण उत्पादनामध्य े वाढ होऊ लागते.

३. जोखीम स्वीकारण्यातील बचती :
सवर्साधारणपण े छोᲷा पेᲿा ᳞वसायातील मोᲹा जोखीम
स्वीकारण्यास तयार नसतात. परंतु मोᲹा पेᲿा जोखीम स्वीकारतात.
पिरणामी त्यांना त्याच पर्माणात नफा पर्ा᳙ होतो. त्या केवळ जोखीमच
स्वीकारीत नाहीत तर योग्य िनयोजन व ᳞वस्थापनाच्या बळावर
जोखीमेवर मात करतात.
munotes.in

Page 161

161४. िवपणनिवषयक लाभ :
मोᲹा पेᲿांना हा एक महत्त्वाचा लाभ िमळतो. कारण अशा पेᲿांचे
उत्पादन मोठे असते. त्यासाठी लागणारा कच्चामाल, इंधन व इतर घटक
घाऊक पर्माणात खरेदी करून खचार्त बचत करता येते. िवकर्ीची ᳞वस्था
कायर्क्षम असल्याने मागणी त्याच पर्माणात िनमार्ण करता येते. अथार्त
वाहतूक, िवकर्ी साखळ्या, जािहरात इत्यादी सारखे लाभ िमळवून िवपणन
बचती साध्य करता येतात.

५. िवᱫीय बचती :
मोᲹा पेᲿांचे उत्पादन व िवकर्ी मोᲹा पर्माणात असल्याने त्यांची
आिथक उलाढाल मोठी असते. बाजारात पत मोठी असते. त्यामुळे अशा
पेᲿांना बँका, िवᱫसंस्था पुरेसा, सहज व िकफायतशीर पतपुरवठा करतात.
मोᲹा भांडवलाची गरज भागवतात. िशवाय भाग व ठेवᱭच्या माध्यमातूनही
मोᲹा पर्माणात भांडवल उपलब्ध होऊन िवᱫीय लाभ पर्ा᳙ होतात.

II. बा᳭ बचती : External economies -
“पेᲿांना पेढीअंतगर्त लाभािशवाय जे पेढीबा᳭ लाभ पर्ा᳙ होतात
त्यास बा᳭ बचती म्हणतात.” उदा. रस्ते, वाहतूक, वीज, पाणी इत्यादी. अशा
प᳍तीचे लाभ खालीलपर्माण े –

१. स्थािनकीकरण :
मोᲹा पेᲿा उत्पादन घेण्यापूवᱮ स्थािनकीकरणाचा िवचार करतात.
ज्या िठकाणी वाहतूक, दळणवळण, रस्ते, िविᱫय सुिवधा, मुबलक पाणी,
वीज, कच्च्या मालाची सहज उपलब्धता, कुशल शर्िमक इत्यादी घटकांची
उपलब्धता असते अशा स्थानाची िनवड करून उत्पादन घेतात. त्यामुळे या
घटकांचा सहज व स्वस्तात उपयोग उत्पादन पर्िकर्येत करून लाभ पर्ा᳙ करता
येतो.

२. अिधकोषण लाभ :
मोᲹा पेᲿांना अिधकोषण लाभ हा एक भांडवल उपलब्धतेच्या
दृ᳥ीने महत्त्वाचा बा᳭ लाभ पर्ा᳙ होतो. कारण अशा पेᲿांची बाजारात पत
िनमार्ण झालेली असते, त्यामुळे सहज व िकफायतशीर पतपुरवठा, रकमांचे
हस्तांतरण व इतर अिधकोषण सेवा सुिवधांचा लाभ पर्ा᳙ करता येतो.

३. कुशल शर्िमक उपलब्धता :
मोᲹा पेढयांच्या दृ᳥ीने हा एक महत्त्वाचा लाभ होय. कारण एकूण
उत्पादन घटकांपैकी शर्म हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. मोᲹा पेᲿांना munotes.in

Page 162

162सहजपणे तंतर्कुशल मजूर, कारागीर, अिभयंते इत्यादी सारखे कौशल्यपूणर्
शर्मबळ उपलब्ध होते. ज्यांच्या सहाय्याने पेᲿांना महᱫम उत्पादन त्यांच्या
कुशलतेच्या आधारे घेऊन बाहय लाभ पर्ा᳙ करता येतो.

४. िशक्षण-पर्िशक्षण लाभ:
मोᲹा पेᲿांना उत्पादनामध्य े गुणवᱫा व सुबकता साध्य करण्याच्या
दृ᳥ीने हा एक महत्त्वाचा लाभ पर्ा᳙ होतो. कारण सरकारने स्थापन केलेल्या
िशक्षण-पर्िशक्षण कᱶदर्ातून उपलब्ध सुिवधांचा िकमान खचार्त लाभ घेऊन
महᱫम उत्पादनाच े उि᳎᳥ साध्य करता येते.

५. जािहरात लाभ :
मोᲹा पेᲿांचे उत्पादन, िवपणन, बाजारपेठांचा िवस्तार बृहत
असतो. त्या एकाच माध्यमातून अनेक देशांमध्ये आपल्या वस्तू व सेवांची
जािहरात करून मागणी िनमार्ण करू शकतात. त्यासाठी स्वतंतर्
दुरिचतर्वािहन्या ंची िनिमती करण्याची गरज नसते, तर अिस्तत्वात
असणाऱ्या दृक-शर्ा᳞ माध्यमांचा वापर करून असंख्य गर्ाहकांपयर्ंत पोहोचता
येते.

अथार्त मोᲹा पेᲿा अंतगर्त व बिहगर्त अशा दोन्ही पर्कारचे लाभ
पर्ा᳙ करून महᱫम नफ्याचे उि᳎᳥ साध्य करण्याचा पर्य᳀ करतात

3अ.९ पर्माणाच्या बचतीच े तोटे / अप᳞य: Diseconomies of Scale -
मोᲹा पर्माणावरील उत्पादन घेणाऱ्या पेᲿांना जसे अंतगर्त आिण
बिहगर्त लाभ पर्ा᳙ होतात, त्याच प᳍तीने काही अप᳞यांना सामोरे जावे
लागते. िवशेषतः उत्पादन पर्िकर्येमध्ये िक्ल᳥ता िनमार्ण झाली िकवा पयार्᳙
उत्पादन िबदूच्यानंतर उत्पादन पातळी वाढिवण्याचा पर्य᳀ केला तर
पर्माणाचे तोटे उ᳊वण्याची शक्यता िनमार्ण होते. हे तोटे खालील पर्माणे –

१. तांितर्क तोटे :
मोᲹा पर्माणावर उत्पादन घेताना तांतर्ीक तोटे संभवतात. मोᲹा
पर्माणावर तंतर्ाचा वापर केल्यामुळे उत्पादन खचर् वाढतो. तसेच देखभाल व
दुरुस्ती खचर् वाढू शकतो. बरेचदा वेळेत तांितर्क दुरुस्ती न झाल्याने उत्पादन
बंद ठेवावे लागते. त्यामुळे उ᳒ोग संस्थेला नुकसान सहन करावे लागते.

२. ᳞वस्थापकीय तोटे :
᳞वसाय संस्थेचे उत्पादन मयार्देपेक्षा अिधक पर्माणात वाढले तर
᳞वस्थापनामध्य े दोष िनमार्ण होतात. ᳞वस्थापनाची िनणर्य घेण्याची munotes.in

Page 163

163क्षमता, समन्वय यामध्ये दोष िनमार्ण होऊन उत्पादन पेढीला नुकसान सहन
करावे लागते.

३. कामगारांची उत्पादकता :
मोᲹा िपᲿांमध्ये मोᲹा पर्माणावर शर्िमकांचा वापर होतो. जर
शर्िमकांची संख्या मोᲹा पर्माणात असेल तर त्यांची उत्पादकता मोजणे शक्य
होत नाही. त्यामुळे कामचुकारपणा, छुपी बेकारी हे पर्माण वाढून उत्पादन
पेढीला नुकसान होऊ शकते.

४.कच्च्या मालाची टंचाई :
मोᲹा उत्पादन संस्था मोᲹा पर्माणात उत्पादन घेतात, तेव्हा त्यांना
मोᲹा पर्माणात व वेळेमध्ये कच्चामाल उपलब्ध होणे आवश्यक असते. जर
काही कारणामुळे पुरेशा कच्च्या मालाचा पुरवठा झाला नाही तर मोᲹा
पेᲿांना नुकसान सहन करावे लागते.

५.आदान िकमतीतील वाढ :
मोᲹा पेᲿांना मोᲹा पर्माणात आदानांची आवश्यकता असते जर
अशा आदानांच्या िकमती वाढल्या तर पेढीचा उत्पादन खचर् मोᲹा पर्माणात
वाढतो. त्यामुळे िकमती वाढून मागणी घटण्याची शक्यता िनमार्ण होते.

६. सरकारच्या धोरणातील बदल:
जर सरकारने आिथक धोरणामध्य े मोᲹा पर्माणात बदल केले तर
त्याचा मोᲹा उत्पादन पेᲿावर पर्ितकूल पिरणाम होण्याची शक्यता असते.
अशावेळी अशा पेᲿांना मोठे नुकसान सहन करावे लागते. िवशेषत: सरकार
कर, पयार्वरण संवधर्न संदभार्तील कायदे, शर्म िवषयक कायदे यासंदभार्त
᳞ापक फेरबदल करते तेव्हा या पर्कारची समस्या िनमार्ण होते,

थोडक्यात मोᲹा उत्पादक पेᲿांना जसे लाभ पर्ा᳙ होतात त्याच
प᳍तीने त्यांच्यासमोर पर्माणाचे दोष िनमार्ण होण्याची शक् यता असते.

३ अ.१० पर्माणाच्या बचतीची ᳞ापकता : Scope Of Economies

पर्माणाच्या बचतीची ᳞ापकता ही स ंकल्पना उ᳒ोगस ंस्था एकाप ेक्षा
अिधक वस्त ूंचे उत्पादन घ ेण्याशी संबंिधत आहे. ज्या उ᳒ोग स ंस्था मोᲹा
पर्माणावर उत्पादन घ ेतात अशा स ंस्थांना मुख्य उत्पादनाबरोबर व ेगळे
उपादन िकवा सम गटातील व ेगळ्या पर्कारच े उत्पादन घ ेऊन अिधक लाभ
पर्ा᳙ करता य ेतो. munotes.in

Page 164

164᳞ाख्या :
“जेव्हा सारख्याच उत्पादन स ुिवधा वापरुन दोन िकवा दोनप ेक्षा
अिधक वस्त ू तयार करण्यासाठी य ेणाऱ्या उत्पादनाचा एक ूण खचर् त्याच
वस्तूचे वेगळे ि क व ा स् व त ंतर् उत्पादन अिस्तत्वात असणाऱ्या स ुिवधा
उपयोगात आण ून उत्पादन करा᳞ा लागणाऱ्या खचा र्पेक्षा कमी असतो त ेव्हा
त्यास पर्माणाच्या बच तीची ᳞ापकता अस े म्हणतात.”

पर्माणाच्या बचतीची ᳞ापकता अशी पिरिस्थती आह े की, ज्यामध्य े
दोन िकवा दोनप ेक्षा अिधक वस्त ू तयार करण्यासाठीचा स ंयुक्त खचर् त्या
वस्तू वेगळ्या तयार क ेल्यास लागणाऱ्या खचा र्पेक्षा कमी असतो. उदा.
एखादी पादतर्ाण े तयार करणारी क ंपनी आहे. व जी ᳫी आिण प ुरुषांचे
पादतर्ाणे तयार करत े. परंतु त्याच कंपनीने आहे त्या तंतर्ज्ञानाचा आिण
कच्च्या मालाचा व शर्िमकाचा उपयोग करून लहान म ुलांसाठीचे पादतर्ाणे
तयार केले तर त्या वस्त ूसाठी स्वत ंतर् उत्पादन ᳞वस्था उभारण्याची गरज
भासत नाही. तर त्या पादतर्ाणा ंच्या उत्पादनासाठी य ेणारा खचर् िकमान
राहतो. तस ेच ती पादतर्ाण े अ ि स् त त् व ा त अ स ल ेल्या िवकर्ी ᳞वस्थ ेच्या
माध्यमातून सहज िवकर्ी करता य ेतात. या पादतर्ाणासाठी व ेगळी मागणी
िनमार्ण करण्याची गरज नसत े. त्या कंपनीस एकाच छताखाली वस्त ूचे
वेगवेगळे पयार्य गर्ाहकांसाठी उपलब्ध करून द ेता येतात.

थोडक्यात मोᲹा क ंपन्यांना अशापर्कार े अ ि स् त त् व ा त अ स ण ा ऱ् य ा
उत्पादन प᳍तीचा, त ंतर्ज्ञानाचा उपयोग करून स्वत ंतर् नवीन उत्पादन करून
मागणीमध्य े आिण नफ्यामध्य े वाढ घडव ून आणता य ेते. यालाच पर्माणाच्या
बचतीची ᳞ापकता अस े म्हटले जाते.

३ अ.११ उत्पादन िवस्तार पथ : अथ र् – Meaning of Expansion
Path -

उत्पादन िवस्तार पथ रेषेलाच पर्माण रेषा असेही म्हणतात.सम
उत्पादन वकर् िव᳣ ेषणातील उत्पादन िवस्तार पथ ही संकल्पना समव ृᱫी वकर्
िव᳣ेषणातील उत्प᳖ उपभोग वकर् या स ंकल्पनेशी िमळतीज ुळती आहे.
उत्पादन घटका ंच्या िकमती आिण उपलब्ध मौिदर्क भा ंडवल िदलेले असताना
उत्पादकाला उत्पादन खच र् रेषा आिण सम उत्पादन वकर् या ंच्या स्पशर् िबदूत
उत्पादकाचा समतोल साध्य होतो. समजा, उत्पादन घटकाच्या िकमती
कायम असताना उत्पादकान े जर खचार्त वाढ केली, तर उत्पादन खच र् रेषा
मूळ सम उत्पादन खच र् रेषेस समांतर अशी उजवीकड े स्थानांतिरत होत े. munotes.in

Page 165

165त्यामुळे उत्पादकाच्या समतोल अवस्थ ेत बदल घड ून येतो. ही पिरिस्थती
आपणास प ुढील आकृतीच्या आधार े स्प᳥ करता य ेईल.

आकृती ३अ.५

IQ IQ1 IQ2 IC IC1 IC2 E E1 E2 OP
वरील आक ृतीमध्ये OX अक्षावर शर्ममातर्ा आिण OY अक्षावर
भांडवल मातर्ा दश र्िवल्या आह ेत. तर OP ही िवस्तार पथ र ेषा होय. IQ, IQ1
व IQ2 या सम उत्पादन खच र् रेषा आहेत तर IC, IC1 व IC2 हे सम उत्पादन
वकर् आहेत. E, E1 व E2 उत्पादकाचा समतोल दश र्िवणारे िबदू आहेत.

आकृतीत E िबदूच्या िठकाणी िविश᳥ शर्म आिण भा ंडवलाच्या मातर्ा
उपयोगात आण ून ही IC हा सम उत्पादन वकर् आिण IQ हा सम उत्पादन
खचर् रेषा एकमेकांना स्पशर् ᳞विस्थत आह ेत. तेव्हा E िबदू मध्ये उत्पादकाचा
समतोल साध्य होतो . स म ज ा, उ त् प ा द क ा न े शर् म आ ि ण भ ा ंडवलाच्या
मातर्ामध्ये वाढ केली तर त्याचा उत्पादन खच र् वाढून सम उत्पादन खच र् रेषा
उज᳞ा िदश ेला स्थाना ंतिरत होत े. आ कृतीत ती IQ1 ने द शर्िवली आह े.
अशावेळी उत्पादकाच्या स ंतुलन िस्थतीमध्य े ब द ल ह ो त ो . आ क ृतीत E1
िबदूच्या िठकाणी नवीन सम उत्पादन वकर् आिण IQ1 ही सम उत्पादन खच र्
रेषा स्पशर् अवस्थेत आहेत. अशावेळी उत्पादकाच्या उत्पᱫी मातर् ेमध्ये E
पासून E1 पयर्ंत वाढ घड ून येते. याच प᳍तीन े आपण E2 िबदूचा िवचार
करू शकतो . संतुलनाचा उजवीकडील पर्त्य ेक िबदू ड ा व ी क डून िबदूपेक्षा
अिधक उत्पादनाची मातर्ा दश र्िवतो. या तीन िबद ूंना जोडून जी रेषा काढली
जाते त्यासच उत्पादन िवस्तार पथ अस े म्हणतात.
munotes.in

Page 166

166३ अ.१२ िशकाऊ / लिनग वकर् : Learning Curve –

पर्त्येक उत्पादन स ंस्थेचा उ᳎ेश नफा वाढिवण े हा असतो. अशाव ेळी
उत्पादक स ंस्था िशकाऊ वकर् स ंकल्पनेचा उपयोग करतात. हा वकर् उत्पादन
पर्िकर्येत अनेक वषार्त िमळालेला अनुभव व ज्ञानाचा अिधकािधक उपयोग
करून नफा महᱫमीकरणाचा ह ेतू साध्य कसा करावा याच े मागर्दशर्न करतो.
त्यादृ᳥ीने ही संकल्पना महत्त्वाची आह े.

संकल्पना :
पर्त्येक उत्पादन स ंस्था उत्पादन वाढ व िकमान उत्पादन खच र्
यासाठी सातत्यान े पर्य᳀शील असत े. त्यासाठी व ेगवेगळ्या मागा र्चा अवलंब
केला जातो. त्याप ैकी एक माग र् म्हणजे िशकाऊ वकर्ाची स ंकल्पना होय. या
संकल्पनेनुसार, एखादी ᳞क्ती िविश᳥ काय र् सातत्याने करीत अस ेल तर ती
त्यात िनप ून होते. त्यामुळे उ त् प ा द न ा म ध् य े अ श ा अ न ुभवाचा लाभ होतो.
अनुभवाच्या व पर्ा᳙ ज्ञानाच्या आधार े उत्पादन पर्िकर्य ेत नवीन स ंकल्पना
राबिवणे व इतर घटका ंना िशकवण े शक्य होऊन उत्पादनामध्य े कायर्क्षमता
साध्य करता य ेते. उत्पादन खच र् कमी करता य ेतो. कमी झाल ेला उत्पादन
खचर् उ ᳒ ो ग स ंस्थेच्या िशकव ू व कर् ा च ा प ि र ण ा म द श र्िवतो. ज्या पर्कार े
कोणत्याही ता ंितर्क पर्गतीम ुळे उत्पादनाची काय र्क्षमता वाढत े त्याचपर्कार े
िशकाऊ वकर् प ेढीच्या सरासरी खचा र्वर पिरणाम करतो. सव र् उ त् प ा द न
पातळ्यांना दीघर्कालीन सरासरी खच र् व कर् ख ा ल च् य ा ब ा ज ूस सरकतो.
उत्पादन अन ुभवातून िशकल्याम ुळे उ ᳒ ो ग स ंस्थेला पर्त्येक पातळीवर
उत्पादन अिधक काय र्क्षमतेने घेता येते. िशकाऊ वकर् िविश᳥ कालावधीत
एकूण उत्पादनातील वाढीसोबत सरासरी उत्पादन घटक खचा र्त घट
दशर्िवतो. ही स ंकल्पना उ᳒ोग स ंस्था व तेथील शर्िमक उत्पादन पर्िकर्य ेत
कालसापेक्ष अनुभव व ज्ञान पर्ा᳙ करतात अस े गृहीत धरले आहे. तसेच एकूण
उत्पादन वाढ घड ून येत असताना सरासरी खच र् कमी होतो अस ेही गृहीत
धरले आहे. िशकाऊ वकर् ही एक अशी र ेषा आहे की, जे शर्म खचर् आिण
उत्पादनाच े अितिरक्त एकक यातील स ंबंध दशर्िवते व वकर्ाचा घटता उतार
उत्पादन पातळी वाढताना अितिरक्त उत्पादन खच र् कमी होतो अस े सूिचत
करतो. कारण अन ुभवाबरोबर शर्माची काय र्क्षमता वाढत े. हा वकर् खालील
पर्माणे दशर्िवता येतो.

munotes.in

Page 167

167आकृती ३अ.६

वरील आक ृतीत OX अ क्ष ा व र ए क ि तर् त उ त् प ा द न म ा तर् ा त र OY
कशावर उत्पादनाचा सरासरी खच र् दशर्िवला आह े. तर LC हा िशकवू वकर्
आहे. जो डावीकड ून उजवीकड े खाली जाणारा धनात्मक उताराचा आह े. तो
असे द शर्वतो की, उ त् प ा द न व ा ढ त अ स त ा न ा स र ा स र ी ख च र् घ ट त ज ा त ो .
उत्पादन पर्िकर्य ेत इतर उत्पादन घटका ंबरोबर उत्पादक शर्माचा वापर
करतो. त्या ंचा उत्पादन पर्िकर्य ेत जसा अन ुभव वाढत जातो तस े उत्पादन
कायर्क्षमता वाढत जात े. त्यामुळे पर्ित नगामागील उत्पादन खच र् / सरासरी
खचर् घटू लागतो. त्याम ुळे िशकाऊ वकर् हा तटस्थता वकर्ापर्माण े आकार
धारण करतो.

थोडक्यात उत्पादन पर्िकर्य ेत नव-नवीन बाबी िशकत व अन ुभवत
असताना त्याचा उत्पादन पर्िकर्य ेत उपयोग क ेल्यास उत्पादन वाढीबरोबर
उत्पादन खच र् कमी करता य ेतो. हे या संकल्पनेवरुन स्प᳥ होत े.

३ अ.१३ खचा र्च्या संकल्पना : Concept Of Costs

उ᳒ोग पेᲿांना एखा᳒ा वस्त ूचे उत्पादन घ ेताना िविभ᳖ पर्कारच े
खचर् करावे लागतात. त्यावरुन स ंबंिधत वस्तूचे उत्पादन घ ेणे लाभदायक
होईल िकवा नाही याची उत्पादकास कल्पना य ेते. मातर् त्यासाठी त्यास
खचार्चे िविभ᳖ पर्कार ज्ञात असण े आवश्यक आह े. अन्यथा खच र् िव᳣ेषण
चुकण्याची स ंभा᳞ता वाढ ेल. त्यादृ᳥ीने खचार्चे पर्कार महत्त्वाच े आहेत.

i. मौिदर्क खच र् / लेखा खचर् (Money Cost) :
'उत्पादन पर्िकर्य ेसाठी लागणारा एक ंदर मौदर्ीक खच र् म्हणजे लेखा ᳞य होय
िकवा उत्पादकान े िविभ᳖ उत्पादन घटका ंच्या पुरवठादारांना आदा क ेलेली
देयके म्हणजे लेखा खचर् होय.'
munotes.in

Page 168

168मौिदर्क खच र् हा उत्पादनाच्या व ेगवेगळ्या घटका ंवर केलेला पैशाच्या
स्वरूपातील खच र् असतो.उदा. इमारतीसाठीचा खच र्, कामगारांचे वेतन,
कच्चा माल , िवमा, वाहतूक, जािहरात, इंधन, संयंतर् इ. सारख्या उ᳒ोगास
आवश्यक बाबᱭवर उत्पादकास रोख खच र् करावा लागतो. अशा खचा र्च्या
नᲂदी लेखा ᳞यात समािव᳥ क ेल्या जातात. तो ल ेखापाल, पेढीचे अिधकारी,
भागधारक, ᳞वस्थापक इ. घटका ंच्या दृ᳥ीने महत्त्वाचा असतो. मातर् ल ेखा
᳞यात िविभ᳖ घटका ंवरील खच र् नमूद केले असले तरी त्यावरुन प ेढीच्या
एकूण उत्पादन᳞याची कल्पना य ेत नाही. कारण उत्पादकाच्या मालकीच्या
नसलेल्या व पर्त्यक्ष खर ेदी केल्या जाणाऱ्या उत्पादन घटक ᳞याचाच यात
अंतभार्व होतो. म्हण ून हा ᳞य उत्पादनखचा र्चे पूणर् स्वरूप दश र्िवत नाही.

ii. उघड िकवा स्प᳥ खच र् (Explicit Cost) :
'उत्पादकास वस्त ूिनिमतीसाठी आवश्यक घटका ंना जे मोबदले आदा
करावे ल ा ग त ा त . अ श ा स व र् पर् क ा र च् य ा ख च ा र्स उघड िकवा स्प᳥ खच र्
म्हणतात.

उदा. कच्चा माल , मजुरी, भाडे, भांडवलावरील ᳞ाज , वाहतूक, इंधन,
संयंतर्े, कर, िवमा इ. घटका ंवर उत्पादकान े केलेला खचर् या गटात समािव᳥
केला जातो. हा मौिदर्क स्वरूपातील खच र् असून याची नᲂद ठ ेवता येते. त्या
अथार्ने यास उघड / दृश्य खचर् म्हणतात. वस्त ूची िकमत िनधा र्िरत करताना
हा खचर् पर्मुख असतो.

iii. गिभत / अंतभूर्त खचर् (Implicit Cost) :
"उत्पादकाच्या स्वत:च्या मालकीच्या स ंसाधनावर झाल ेला खचर्
म्हणजे गिभत खच र् होय."

उदा. उत्पादकाची स्वतःची भ ूमी, भांडवल, इमारत इ. उत्पादन
पर्िकर्येत अनेक घटक उत्पादकाच्या मालकीच े अ स त ा त . त र क ा ह ी घ ट क
त्यास बाहेरुन / इतरा ंकडून िवकत घ्याव े लागतात. ज े घटक इतरा ंकडून तो
खरेदी करतो, त्याचे बाजारमूल्य मौिदर्क स्वरूपात नᲂदल े जाते. परंतु त्याने
स्वतःची उपयोगात आणल ेली भूमी, भांडवल, त्याचे स्व-᳞वस्थापन , त्याने
केलेला उपभोग , सामािजक, कौटुंिबक त्याग हा खच र् म ौ ि दर् क स् व रू प ा त
मांडला असेलच असे नाही, परंतू तो त्यान े केलेला ᳞य असतो , त्याचा
समावेश या पर्कारात होतो. यातील बऱ्याच बाबᱭवरील खच र् पैशात नᲂदता
येत नाही. उदा. उ᳒ोग उभारणीत क ेलेला त्याग, तो उपभोग , सामािजक
िकवा कौट ुंिबक स्वरूपात अस ू शकतो. त्याच े मूल्य िकती हा पर᳤् िनमा र्ण
होतो, मातर् तो खच र् असतो. तो उघडपण े िवचारात घ ेतला जात नाही ,
म्हणून त्यास गिभत खच र् म्हणतात. munotes.in

Page 169

169iv. संधी खचर् / वैकिल्पक खच र् – (Opportunity Cost )
“एखा᳒ा िविश᳥ कायार्त उत्पादन घटक उपयोगात आणल्यामुळे
त्यांना करावा लागणारा इतर क्षेतर्ातील िकवा कायार्तील मोबदल्याचा त्याग
म्हणजे संधी खचर् होय.”

याचा अथर् उत्पादनाच े घटक ज्या िविश᳥ काया र्साठी वापरल े आहेत
त्या कायार् ᳞ितिरक्त इतर काय र् िकवा क्षेतर्ात उपयोगात आणण े शक्य अस ेल
तर इतर द ुसऱ्या काया र्पैकी सवार्िधक मोबदला द ेणाऱ्या काया र्त िमळणारा
मोबदला, हा ज्या काया र्त हे उ त् प ा द न घ ट क व ा प र ल े ज ा त आ ह ेत त्या
कायार्साठीचा स ंधी िकवा व ैकिल्पक खच र् अ स त ो. ए क ा क ा ल् प ि न क
उदाहरणान े ही बाब समज ून घेऊ. समजा, एक एकर शेतजमीन आहे. त्यात
शेतकरी शक्य असणारे कोणतेही पीक घेऊ शकतो. जर या भूमीत गव्हाची
लागवड केल्याने त्यास रुपये दहा हजाराचे उत्प᳖ पर्ा᳙ होते. तर भाताच्या
लागवडीपोटी रुपये आठ हजाराचे उत्प᳖ पर्ा᳙ होते. अशा िस्थतीत उपलब्ध
भूमी गहू उत्पादनासाठी उपयोगात आणली तर त्या भूमीचा संधी खचर् रुपये
आठ हजार इतका होतो. कारण त्यास भात उत्पादनाचा त्याग करावा लागतो
िकवा संधी गमवावी लागते. त्यादृ᳥ीने यास संधी खचर् म्हणतात.

ही संकल्पना उत्पादनाच े घटक अिधक कायर्क्षम क्षेतर् िकवा कायार्कडे
वळिवण्यासाठी महत्त्वाची आहे. कारण उत्पादकाकड े जे उत्पादनाच े घटक
उपलब्ध असतात, त्यांचा पयार्यी वापर शक्य असेल तर तो या संकल्पनेनुसार
अिधक पर्ा᳙ी देणाऱ्या कायार्मध्ये घटक उपयोगात आणून महᱫम पर्ा᳙ी व
साधनांचा कायर्क्षम वापर करू शकतो. त्याचबरोबर समगर् पातळीवर िवचार
करता एका अथर्᳞वस्थेतील एकूण घटकांच्या कायर्क्षम संचलनासाठी
िदशादशर्क संकल्पना आहे. जर देशातील उपलब्ध घटक अिधक कायर्क्षम
क्षेतर्ांमध्ये वापरात आली तर रा᳦ाच्या स्थूल उत्प᳖ात वाढ होण्यास मदत
होईल. असे असले तरी संधी खचार्वर खालील मयार्दा आहेत.

 मयार्दा - LIMITATIONS
i. घटक वापरातील अलविचकता -
याचा अथर् ज्या घटकांचा पयार्यी वापर करणे शक्य नुसते अशा
घटकांच्या बाबतीत संधी खचर् काढणे कठीण असते. कारण या घटकांना
त्यांच्या कायार्तून िकवा क्षेतर्ातून काढले तर त्यांचा पयार्यी वापर शक्य
नसतो. समजा एखा᳒ा शर्िमकास िवशी᳥ एकच काम करणे शक्य असेल तर
त्याचा संधी खचर् काढता येत नाही.

munotes.in

Page 170

170ii. घटकांची अगितशीलता -
जर घटक पूणर् गितशील नसतील तर संधी खचार्वर मयार्दा येते. कारण
घटक एका क्षेतर्ातून दुसऱ्या क्षेतर्ात िकवा एका िठकाणाहून दुसऱ्या िठकाणी
जाण्यास तयार नसतील िकवा तसे करणे शक्य नसेल तर त्यांचा संधी खचर्
मोजता येत नाही.

iii. पूणर् स्पधᱷचे गृहीत -
संधी खचार्ची संकल्पना पूणर् स्पधᱷच्या गृिहतकावर आधािरत आहे.
म्हणून ही संकल्पना पूणर् स्पधᱷत अिधक योग्य पर्कारे कायर् करते. परंतु
वास्तवामध्य े पूणर् स्पधᱷची िस्थती अिस्तत्वात नसल्याने संधी खचार्वर मयार्दा
येते.

iv. कायर् आकषर्ण –
जर एखा᳒ा घटकास एखा᳒ा िविश᳥ कायार्मध्येच आवड असेल तर
त्यास इतर कायार्कडे वळिवता येत नाही. तेव्हा त्याचा संधी खचर् मोजणे
शक्य नसते.

जरी या संकल्पनेवर वरील मयार्दा असल्या तरी ही संकल्पना ज्या
घटकांचा लविचकपण े उपयोग करणे शक्य आहे तेथे उपयुक्त ठरते.

v. िनमग्न िकवा ब ुडीत खचर् (Sunk Cost):
'उ᳒ोगसंस्थेने केलेल्या खचार्पैकी ज्या खचा र्चा परतावा कोणत्याही मागा र्ने
िमळवता य ेत नाही अशा खचा र्स बुडीत खचर् म्हणतात.'

उदा. एखा᳒ा प ेढीने काही घटका ंची अनावश्यक खर ेदी केली असेल,
तर त्याचा समाव ेश या खचा र्त होतो. अितिरक्त शर्मावरील खच र् ि क व ा
िनरूपयोगी कच्चा माल खर ेदी वा अनावश्यक बा ंधकाम इ. भा ंडवलाची
गुंतवणूक अिधक लाभदायक घटका ंमध्ये करण्याच्या ह ेतूने या खचार्बाबत
सावध राहण्याच्या द ृ᳥ीने याचे महत्त्व आह े. हा खचर् पेढीसाठी हािनकारक
असतो. कारण याचा परतावा उत्पादकास पर्ा᳙ करता य ेत नाही. मातर्
गुंतवणूकीची पया र्᳙ता साध्य करण्यासाठी अशा खचा र्चा िवचार करता य ेतो.

vi. खासगी खच र् (Private Cost) :
'एखा᳒ा उत्पादक प ेढीने िकवा उत्पादकान े घेतलेल्या िनणर्यामुळे
केला गेलेला उघड िकवा गिभत खच र् म्हणजे खासगी खच र् होय.'

उदा. वस्त ू व सेवा उत्पादनासाठी प ेढीने केलेला एकूण खचर् यात
समािव᳥ असतो. वस्त ू उत्पादनासाठी कच्चामाल , मजूरी, भाडे, उत्पादकाच े munotes.in

Page 171

171कौशल्य, ᳞ाज, त्याग इ. घटका ंपोटी जो खच र् येतो, त्या सवार्ंचा समावेश या
पर्कारच्या खचा र्मध्ये ह ो त ो . हे स वर् ख चर् उ त् प ा द क ा च् य ा भ ा ंडवल खचा र्शी
संबंिधत असतात. तो ज्या घटका ंवर खचर् करण्याच्या िनण र्य घेतो, तो त्यास
स्वतः आदा करावा लागतो , म्हणून याचे स्वरूप खासगी असत े. त्या अथा र्ने
यास खासगी खच र् म्हणतात.

vii. सामािजक खच र् (Social Cost) :
'सामािजक खच र् म्हणजे असा खच र् होय की, एखा᳒ा उत्पादन प ेढीने
उत्पादन क ेल्यामुळे स म ा ज ा त ी ल ल ो क ि क व ा ल ो क स म ूहाने ग म ा व लेल्या
उपयोिगता पातळीची भरपाई म्हण ून िदला असता प ुरेसा ठरतो.'

उदा. उत्पादन प ेढीतून धूर, धूळ, िनरुपयोगी अिविश᳥ , दुिषत पाणी,
रसायने इ. कारणान े होणारे सामािजक न ुकसान भरून काढण्यासाठी क ेलेला
खचर् होय. एखादी उ᳒ोगस ंस्था सावर्जिनक मालकीच्या नदीत द ुिषत पाणी
िकवा रसायना ंचे िमशर्ीत सोड ून देत असेल, तर त्यामुळे सामािजक हानी
होते, मातर् अशी हानी होऊ नय े य ा स ा ठ ी स ो ड ल् य ा ज ा ण ा ऱ् य ा प ा ण् य ा व र
पर्िकर्या करुन त े सोडले जात असेल, तर शु᳍ीकरण पर्िकर्य ेसाठी येणारा खचर्
सामािजक खच र् मानला जातो. अशा खचा र्स बा᳭ खच र् म्हणतात. कारण या
खचार्चा पर्त्यक्ष वस्त ूिनिमतीशी स ंबंध नसतो.

वास्तिवक कोणत्याही उत्पादनाचा समाजाशी पर्त्यक्ष-अपर्त्यक्ष स ंबंध
येतो. परंतु यातून अिन᳧ पर्था ंमुळे समाजाचे नुकसान होत े. बा᳭ खचा र्चा
वस्तूच्या िकमतीमध्य े समावेश होत नसला तरी त्यात ून सामािजक ᳞य
वाढतो. पर्द ूषण, धुळ, धूर, दुिषत पाणी इ. म ुळे सामािजक आरोग्य िबघड ून
लोकांचा आरोग्यावरील खच र् व ा ढ त ो . त ो ि न य ंितर्त करण्यासाठी प ेढीस
िनयंतर्णात्मक उपाया ंवर खचर् करावा लागतो , तोच सामािजक ᳞य होय.

viii. वास्तव खच र् (Real Cost):
'उत्पादन प ेढीस येणाऱ्या पर्त्यक्ष (मौिदर्क खच र्) आ ि ण अ पर् त् य क्ष
खचार्च्या बेरजेस वास्तव खच र् म्हणतात.'
वास्तव खच र् = मौिदर्क खच र् + अपर्त्यक्ष खच र्

लेखा खचार्त केवळ पर्त्यक्ष/ मौिदर्क खचा र्चा समाव ेश असतो.
पेढीच्या एक ंदर खचार्ची कल्पना य ेण्यासाठी अथ र्तज्ञांनी आिथक खचा र्ची
संकल्पना मा ंडली. उत्पादन पर्िकर्य ेत पर्त्यक्ष खचा र्बरोबर िविवध पर्कारच े
अपर्त्यक्ष खच र् येतात, जे लेखा᳞यात मा ंडले जात नाहीत , परंतू ए कूण
खचार्ची कल्पना य ेण्यासाठी त े आ व श् य क अ स त ा त . उ द ा . उ त् प ा द क ा च् य ा
मालकीची भ ूमी, पाणी, भांडवल, स्वतःचे शर् म, त्याने केलेला िविभ᳖ munotes.in

Page 172

172पर्कारचा त्याग इ. या सव र् ᳞यांना अपर्त्यक्ष ᳞य म्हणतात.या बाबᱭची नᲂद
लेखा᳞यात होत नाही , जसे स् व त ः उ त् प ा द क ा ंच्या बाबतीत ह े ख चर्
उ᳊वतात, तसे शर्माच्या बाबतीतही उ᳊वतात. शर्िमका ंना त्यांनी केलेल्या
शर्माचा मोबदला म्हण ून मजूरी िमळते, परंतु कारखान्यात काम करताना
तेथील पर्दूषण, उष्णता इ. म ुळे त्याची जी शारीिरक हानी होत े, त्याब᳎ल
त्यास मोबदला पर्ा᳙ होत नाही. वास्तिवक हा एक पर्कारचा खच र् होय. हे
सवर् खचर् िवचारात घ ेतले तरच पेढीच्या एक ंदरीत ᳞या ंचा वास्तव अ ंदाज
येतो.

थोडक्यात, वरील िविभ᳖ खचा र्च्या संकल्पना एखा᳒ा उत्पादक
पेढीसाठी अत्य ंत मागर्दशर्क ठरतात. खचा र्चे वगᱮकरण , िकमत िनधा र्रण,
उत्पादन पातळी , उत्पादन पया र्᳙ता इ. बाबी साध्य करण्याच्या अन ुषंगाने
या संकल्पना महत्त्वप ूणर् ठरतात.

३ अ.१४ उत्पादन खचा र्ची संकल्पना : Concept of Production
Costs –

I.िस्थर खचर् (Fixed Cost):
'उत्पादनाच्या पर्माणाबरोबर ज े खचर् बदलत नाहीत त्यास िस्थर
खचर् म्हणतात.'

उदा. पेढीने केलेला भूमी, इमारत, कायम कामगार , िवमा, िविभ᳖
शुल्क, साठवण स ुिवधा इ. सारख्या घटका ंवर केलेला खचर् यात समािव᳥
केला जातो. तो कायम असतो. उत्पादनामध्य े वाढ केली असता िकवा घट
केली असता, यात कोणताही बदल होत नाही , म्हणून तो िस्थर असतो.

II.बदलता खच र् (Variable Cost):
'उत्पादनाच्या पर्माणाबरोबर जो खच र् बदलत जातो , त्यास बदलता
खचर् म्हणतात. ' उदा. हंगामी मजूरांवर केलेला खचर्, वाढीव कच्चा माल ,
इंधन, जािहरात, देखभाल व द ुरूस्ती इ. घटका ंवरील खच र् यात समािव᳥
असतो. हा खच र् उत्पाद न वाढीबरोबर वाढ तो, तर उत्पादन घटीबरोबर
घटतो. उत्पादन श ुन्य असेल, तर बदलता खच र् शुन्य होतो. वाढीव
उत्पादनासाठी िकती खच र् वाढू शकतो याचा अ ंदाज या खचा र्वरुन येतो.

III. एकूण खचर् (Total Cost):
'पर्त्येक उत्पादन पातळीसाठी आल ेल्या िस्थर व बदलत्या खचा र्च्या
बेरजेस एकूण खचर् म्हणतात.' munotes.in

Page 173

173सूतर्रूपात,
एकूण खचर् = िस्थर खच र् + बदलता खच र्
(TC = TFC + TVC)

एखा᳒ा पेढीस वस्तू उत्पादनास य ेणाऱ्या सव र् खचार्चा यात समाव ेश
असतो. उदा. भ ूमी, संयंतर्े, कायम व ह ंगामी शर्िमक , कच्चा माल, इंधन. उजार्.
वाहतक. जािहरात. िवतरण , इ. घटकांवरील खचा र्ची बेरीज म्हणज े एकूण
खचर् होय. उत्पादन पर्माणावरुन हा खच र् िनधार्िरत होतो. उत्पादन पातळी
वाढल्यास एक ूण खचार्त वाढ होत े. याऊलट पर्माण घटल्यास हा खच र् घटतो.
उत्पादकास प ेढीच्या समस्त खचा र्ची कल्पना य ेण्यासाठी हा खच र् महत्त्वाचा
असतो.

IV. सरासरी खच र् (Average cost):
'उत्पादनाच्या पर्ितनगास य ेणाऱ्या खचा र्स सरासरी खच र् म्हणतात
िकवा एकूण उत्पादन खच र् व एकूण उत्पादन ग ुणोᱫर / पर्माणास सरासरी
खचर् म्हणतात.'
सूतर्रूपात,
सरासरी खच र्(ACT) = एकूण उत्पादन खच र् (TC) / एकूण उत्पादन ( TO)
TO = Total Output

उत्पादन पर्िकर्य ेत जेव्हा वाढते उत्पादन फल पर्त्ययास य ेते, तेव्हा हा
खचर् कमी असतो , मातर् जेव्हा घटत्या पर्माण फलाचा पर्त्यय य ेतो, तेव्हा हा
खचर् व ा ढ त ो . उ त् प ा द क ा स पर् ि त न ग ा स ि क त ी ख च र् येतो याचा अ ंदाज
येण्यासाठी व वस्त ूची िकमत िनधा र्िरत करण्यासाठी हा खच र् महत्त्वाचा
असतो.

V. सीमांत खचर् (Marginal Cost) :
'उत्पादनाचा एक अिधकचा एकक िनमा र्ण केल्याने एकूण खचार्त
झालेली वाढ म्हणज े सीमांत खचर् होय.'
सूतर्रूपात,
MC = ∆TC / ∆TP
MC – सीमान्त खच र्
∆TC – एकूण उत्पादन खचा र्तील बदल
∆TP - एकूण उत्पादनातील बदल

सीमांत म्हणजे अंितम होय. उदा. एखादी प ेढी १०० नगाच े उत्पादन
घेते, त्यास रू. १० ,०००/- खच र् येतो. मातर् १०१ नगाच े उत्पादन घ ेतल्यास
रू.१०,११०/- खच र् येत असेल तर सीमा ंत खचर् ११०/- होय. (१० ,११० - munotes.in

Page 174

174१०,००० = ११०) या खचा र्मुळे वाढीव उत्पादन घ ेतल्यास िकती खच र् येऊ
शकतो, ते उत्पादन घ ेणे लाभदायक होईल का ? या दृ᳥ीने िनणर्य घेणे सोईचे
ठरते.

३ अ.१४.१. अल्पकालीन व दीघ र्कालीन खच र् : Short-Run and Long-
Run Costs
उत्पादन खचार्चे िव᳣ेषण करताना कालावधीच्या संदभार्त करावे
लागते. त्यािशवाय या संकल्पनेची पुरेशी कल्पना येत नाही. अथर्शाᳫात
अल्पकाळ आिण दीघर्काळ असे काळाचे दोन भागात वगᱮकरण केले आहे.
त्यासंदभार्त खचार्चा िवचार केला जातो. या वगᱮकरणात उत्पादन घटकांचा
संदभर् जोडला आहे. कारण उत्पादन घटकांचे िस्थर आिण बदलते घटक असे
वगᱮकरण केले जाते, त्यामुळे येथे काळाचा संदभर् घᲽाळी कालाशी नसून
घटकांच्या वगᱮकरणाशी आहे. म्हणून अल्पकाळ म्हणजे असा काल की,
ज्यामध्ये उत्पादनाच्या बदलत्या घटकांमध्ये पूणर् बदल करणे शक्य असते.
याउलट दीघर्काल म्हणजे असा कालखंड ज्यामध्ये उत्पादनाच े सवर् घटक
बदलणे शक्य असते. उत्पादनात भूमी, शर्म, संयंतर्े, इमारत, कच्चामाल
इत्यादी सारखे अनेक घटक उपयोगात आणले जातात. यापैकी शर्म,
कच्चामाल, इंधन इत्यादी घटकात सहजासहजी बदल करता येतात. म्हणून
त्यांना बदलते घटक म्हणतात. तर भूमी, संयंतर्े, इमारत इत्यादी घटक
अल्पकाळात बदलणे शक्य होत नाही. म्हणून त्यास िस्थर घटक म्हणतात.
दीघर्काळात सवर् घटकांमध्ये बदल करणे शक्य असते, म्हणून या काळात
बदलत्या घटकाची संकल्पना उपयोगात आणली जात नाही.

घटकांच्या स्वरूपावरून कालखंड िनि᳟त होतो. तो िविश᳥ वषर्,
महीने यामध्ये ब᳍ करता येत नाही. एखा᳒ा पेढीसाठी पाच वषार्चा दीघर्
कालखंड असेल म्हणून दुसऱ्या इतर पेढीसाठी हा काल दीघर् कालखंड ठरू
शकत नाही. म्हणून या दोन काळाच्या संदभार्त उदभवणाऱ्या अल्पकालीन व
दीघर्कालीन खचार्चे िव᳣ेषण आवश्यक ठरते.

थोडक्यात, वरील िविभ᳖ उत्पादन खचा र्च्या संकल्पना एखा᳒ा
उत्पादक प ेढीसाठी अत्य ंत मागर्दशर्क ठरतात.

३ अ.१५ अल्पकालीन खच र् : Short-run Cost –

हा खचर् उत्पादन खचा र्तील बदलाच े अिधक योग्य पर्कार े स्प᳥ीकरण
करतो. क ा र ण त् य ा म ुळे उ त् प ा द न पर् ि कर् य ेत पर्ित नगास आल ेला खचर् ज्ञ ा त
होतो. त र स ी म ा ंत ᳞य म्हणज े ए कूण उत्पादन खचा र्तील बदल आिण munotes.in

Page 175

175उत्पादन मातर्ा यातील बदल या ंचे गुणोᱫर होय िकवा पर्त्य ेक वाढीव
उत्पादनासाठी य ेणारा अंितम खचर् म्हणजे सीमांत खचर् होय. हा खचर् एकूण
खचार्तील बदल िनदᱷिशत करतो. उत्पादनाची वाढीव मातर्ा उत्पािदत
करण्यासाठी नेमका िकती खचर् येतो याचा अंदाज सीमांत खचार्वरून येतो. या
िठकाणी सरासरी व सीमांत या दोन्ही खचर् वकर्ाचे अल्पकाळातील वतर्न तक्ता
व आकृतीच्या सा᳭ाने पाहू.

तक्ता व आक ृतीच्या सा᳭ान े स्प᳥ीकरण –
एकूण, सरासरी व सीमान्त खच र् पतर्क
तक्ता ३अ.३

उत्पादन
मातर्ा एकूण
िस्थर
᳞य एकूण
बदलता
᳞य एकूण
समगर्
᳞य सरासरी
िस्थर
᳞य सरासरी
बदलता
᳞य सरासरी
समगर्
᳞य सीमांत
᳞य
0 20 00 20 00 00 00 --
1 20 15 35 20 15 35 15
2 20 20 40 10 10 20 5
3 20 23 43 6.6 7.6 14.3 3
4 20 26 46 5 6.5 11.5 3
5 20 30 50 4 6 10 4
6 20 39 59 3.3 6.6 9.8 9
7 20 49 69 2.8 7 9.9 10

वरील तक्त्यात एकूण आठ स्तंभामध्ये अनुकर्मे उत्पादन राशी, एकूण
िस्थर, बदलता, समगर् ᳞य, सरासरी िस्थर, बदलता, समगर् ᳞य व सीमांत
᳞य व त्यांची अल्प काळातील पर्वृᱫी दशर्िवली आहे. यापैकी येथे सरासरी व
सीमांत खचार्चा खालील आकृतीच्या सहाय्याने िवचार करू.

munotes.in

Page 176

176एकूण, सरासरी व सीमान्त खच र् वकर्
आकृती ३अ.७

वरील आकृतीत OX अक्षावर उत्पादन मातर्ा व OY अक्षावर उत्पादन
᳞य दशर्िवला आहे. AFC हा सरासरी िस्थर खचर् व A V C हा सरासरी
बदलता खचर् वकर्, ATC हा सरासरी एकूण खचर् वकर् आिण M C हा सीमांत
᳞याचा वकर् आहे. या पर्त्येक वकर्ाचे उतार परस्पर िभ᳖ आहेत. त्यांचा
कर्मवार आढावा खालील पर्माणे.

i. अल्पकालीन सरासरी िस्थर ᳞य – (Short Run Average Fixed Cost)
‘एकूण िस्थर ᳞य आिण एक ूण उत्पादन मातर्ा या ंचे गुणोᱫर म्हणज े सरासरी
िस्थर ᳞य होय .’
सूतर्,
AFC = TFC/ Q

AFC - सरासरी िस्थर ᳞य
Q - एकूण उत्पादन मातर्ा
TFC - एकूण िस्थर ᳞य

हा खचर् उत्पादन मातर्ा व एक ूण िस्थर खचा र्तील संबंध दशर्िवतो.
त्यावरून पर्ित नगास िस्थर खच र् िकती येतो याची कल्पना य ेते. आकृतीत तो
TFC ने द शर्िवला आह े, हा वकर् डावीकड ून उजवीकड े ख ा ल ी ज ा ण ा र ा
ऋणात्मक उताराचा अस ून, उत्पादन वाढीबरोबर त्यात सतत घट होत
असल्याचे दशर्वीत आहे. कारण एक ूण िस्थर खच र् कायम असल्याम ुळे हा खचर् munotes.in

Page 177

177उत्पादन वाढीबरोबर सतत घटत जातो . परंतु तो कधीही श ून्य होत नाही.
या खचर् वकर्ास समपराव ृᱫ वकर् असेही म्हणतात.

ii. सरासरी बदलता ᳞य – (Average Variable Cost)
‘एकूण बदलता खचर् व एकूण उत्पादन मातर्ा यांच्या परस्पर गुणोᱫर आस
सरासरी बदलता खचर् म्हणतात.’
सूतर्,
AVC = TVC/ Q

AVC - सरासरी बदलता ᳞य
TVC - एकूण बदलता खच र्
Q - एकूण उत्पादन मातर्ा

या खचार्स पर्मुख िकवा पर्धान खच र् अ सेही म्हणतात . ह ा ख चर्
उत्पादनाच्या बदलत्या घटका ंवर केला जातो. उदा. कच्चामाल, वाहत ूक, शर्म
इत्यादी. पर्ारंभी हा खच र् अिधक असतो व उत्पादन घटक पया र्᳙तेबरोबर घट ू
लागतो. मातर् घटका ंच्या अपया र्᳙ संयोगानंतर तो वाढ ू लागतो. म्हणून या
वकर्ाचा आकार पसरट इ ंगर्जी U अ क्ष र ा स म ा न अ स त ो . त् य ा व रू न त ी न
पर्कारच्या उत्पᱫी फलाची अन ुभूती येते. आकृतीत तो A V C या वकर्ाने
दशर्िवला आहे. तर तक्त्यात पाच᳞ा उत्पादन मातर्ेनंतर घटतो व त्यानंतर
वाढत जातो.

iii. सरासरी समगर् ᳞य - (Average Tota Cost)
‘एकूण उत्पादन खच र् आ ि ण ए क ूण उत्पादन मातर्ा या ंच्या गुणोᱫरास
सरासरी समगर् ᳞य म्हणतात .’
सूतर्,

ATC = TC/ Q

ATC - सरासरी समगर् ᳞य
TC - एकूण उत्पादन खच र्
Q - एकूण उत्पादन मातर्ा

हा वकर् म्हणज े सरासरी िस्थर खच र् व सरासरी बदलता खच र् यांची
बेरीज असते. म्हणून तो दोन्ही वकर्ाच्या वरच्या बाज ूस असतो. आकृतीत तो
ATC या वकर्ाने दशर्िवला आहे. जो A F C वकर्ाच्या वरच्या बाजूस आहे. तर
तक्त्यामध्य े दोन्ही खचार्पेक्षा अिधक आहे. हा वकर्सु᳍ा पसरट इंगर्जी U
आकाराचा आहे. मातर् हा आकार सरासरी बदलत्या खचर् वकर्ाच्या आकारावर munotes.in

Page 178

178अवलंबून असतो. म्हणजे पर्ारंभी तो अिधक असतो व उत्पादन वाढीबरोबर
घटू लागतो. मातर् एका िविश᳥ पातळीनंतर वाढू लागतो. त्यामुळे त्यास
इंगर्जी U आकार पर्ा᳙ होतो. या वकर्ावरूनही ितन्ही उत्पᱫी फलाच्या अवस्था
िनदशर्नास येतात.

iv. सीमांत खचर् – (Marginal Cost)
‘उत्पादन ᳞यात होणारा एक ूण बदल आिण वस्त ूच्या उत्पादन
मातर्ेत होणारा एक ूण बदल या ंच्या गुणोᱫरास सीमा ंत खचर् म्हणतात.’ िकवा
‘पिहल्या उत्पादन मातर्ेस येणारा एकूण उत्पादन खचर् दुसऱ्या उत्पादन
मातर्ेसाठी येणाऱ्या एकूण उत्पादन खचार्तून वजा केल्यास सीमांत खचर्
काढता येतो.’
सूतर्,
MC = ∆TC / ∆TP

MC – सीमान्त खच र्
∆TC – एकूण उत्पादन खचा र्तील बदल
∆TP - एकूण उत्पादनातील बदल
हा खचर् एकूण खचार्तील बदलावरून मोजला जात असल्याने याचा
वकर् बदलत्या खचार्च्या वकर्ाबरोबर उगम पावतो. परंतु या खचार्त होणारी
पर्ारंभीची घट सरासरी बदलत्या खचर् घटीपेक्षा अिधक असते. पिरणामी हा
वकर् सरासरी बदलत्या खचर् वकर्ाच्या खालच्या बाजूस असतो. मातर् सरासरी
बदलता खचर् वाढू लागेल तसा सीमांत खचर् वाढून M C वकर् एका िविश᳥
पातळीनंतर सरासरी बदलत्या खचर् वकर्ाच्या वरच्या िदशेने मागर्कर्मण
करतो. आकृती 2.2 मध्य े ही पर्वृᱫी M C या वकर्ाने दशर्िवली आहे. तर
तक्त्यामध्य े हा खचर् पर्ारंभी अिधक िदसतो व उत्पादन वाढीबरोबर घटू
लागतो. मातर् िविश᳥ पातळीनंतर उत्पादनाची मातर्ा 4 नंतर सरासरी
बदलत्या खचार्च्या तुलनेत अिधक वेगाने वाढू लागतो. उत्पादकांच्या दृ᳥ीने
हा खचर् महत्त्वाचा आहे. कारण यावरून त्यास महᱫम लाभाची आिण
पेढीसाठी महᱫम उत्पादन िस्थतीची कल्पना येते.

अल्पकालीन सरासरी व सीमांत खचार्च्या बाबतीत एक सामाियक
िनष्कषर् म्हणजे उत्पादन शून्य असेल तर हे खचर् काढता येत नाहीत. अथार्त
एका उत्पादकाच्या दृ᳥ीने अल्पकाळात खचर् वतर्नाचा योग्य अंदाज
येण्यासाठी ही संकल्पना उपयुक्त आहे.

munotes.in

Page 179

179अल्पकालीन एकूण, सरासरी व सीमांत खचार्तील परस्पर संबंध –
(Relationship Between Tota l, Average & Marginal Cost)

अल्पकालीन उत्पादन खचार्च्या संकल्पनेत एकूण, सरासरी व सीमांत
खचार्च्या संकल्पना अभ्यासल्या आहेत. त्यावरून स्प᳥ होते की, या सवर्
संकल्पनांमध्ये परस्पर संबंध आहेत. एकूण उत्पादन ᳞याचा संबंध जसा
सरासरी व सीमांत खचार्शी आहे, तसा सरासरी व सीमांत खचार्मध्येही
परस्पर संबंध आहेत. एका उत्पादकाच्या दृ᳥ीने या दोन खचार्तील संबंध ज्ञात
असणे आवश्यक आहे. त्यावरून त्यास खचार्चे सखोल िव᳣ेषण करून पयार्᳙
खचार्चा िबदू साध्य करण्यास मदत होते. येथे एकूण, सीमांत व सरासरी
खचार्मध्ये कोणते संबंध आहेत, हे तक्ता ३.३ व आकृती ३.७ चा आधार घेऊन
अल्पकाळातील सहसंबंध पुढीलपर्माणे स्प᳥ करता येतो.

i. जेव्हा उत्पादन शून्य असते तेव्हा एकूण खचर् हा िस्थर खचार्एवढा
(तक्त्यामध्य े 20 ने दशर्िवला आहे) असतो. मातर् सरासरी व सीमांत खचर् शून्य
असतो. वकर्ाचा िवचार करता जेथे एकूण िस्थर खचर् वकर् (TFC) उगम पावतो,
तेथून एकूण खचर् वकर्ाचा ( T C ) उगम होतो. तसाच सीमांत खचर् ( M C ) व
सरासरी बदलत्या खचार्चे वकर् ( A V C ) O Y अ क्ष ा स ज ो ड ून एकतर् उगम
पावतात.
ii. उत्पादनाच्या पिहल्या पातळीस एकूण खचर् व सरासरी एकूण खचर् समान
असतात. तक्त्यामध्य े तो 35 ने दशर्िवला आहे. मातर् सीमांत खचर् हा सरासरी
बदलत्या व एकूण बदलत्या खचार्एवढा असतो. तक्त्यामध्य े तो 1 5 एवढा
आहे. या पर्वृᱫीस अनुसरून खचर् वकर्ांचे उतार िनधार्िरत होतात.

iii. जशी उत्पादन पातळी वाढू लागते तसे पर्ारंभी एकूण खचार्त(TC) वेगाने
वाढ होते. मातर् सरासरी व सीमांत खचार्मध्ये तुलनात्मक वेगाने घट होते.
तक्त्यामध्य े दुसऱ्या उत्पादन मातर्ेस ही िस्थती पर्त्ययास येते. वकर्ाचा िवचार
करता सरासरी बदलत्या खचर् (AVC) वकर्ापेक्षा सीमांत खचर् वकर् ( M C )
खालच्या िदशेला िदसून येतो. मातर् सरासरी िस्थर (AFC) व एकूण खचर् वकर्
(TC) वरच्या पातळीला असतात.

iv. उत्पादनाच्या पयार्᳙ पातळीला (तक्त्यामध्य े उत्पादन मातर्ा 3 व 4) एकूण
खचर्, सरासरी एकूण खचर् व सीमांत खचर् िकमान पातळीला असतो .
तक्त्यामध्य े तो अनुकर्मे 46, 11.5 व 3 ने दशर्िवला आहे. तर आकृतीत ATC व
MC वकर्ाला बाक आलेल्या मध्यिबदू िठकाणी दशर्िवला आहे.

v. जेव्हा पयार्᳙ उत्पादन पातळीनंतर उत्पादन वाढीचा िनणर्य घेतला जातो,
तेव्हा एकूण, सरासरी व सीमांत खचार्मध्ये वाढ होऊ लागते. तर तक्त्यामध्य े munotes.in

Page 180

180हीच िस्थती पाच᳞ा उत्पादन पातळीपास ून दशर्िवली आहे. िवशेषत:
सरासरी खचार्पेक्षा सीमांत खचार्मध्ये होणारी वाढ तुलनात्मक अिधक असते.
म्हणून आकृतीत सीमांत खचार्चा वकर् सरासरी िस्थर, बदलत्या व एकूण खचर्
वकर्ाना छेदून वरच्या िदशेने मागर्कर्मण करतो .म्हणून या वकर्ास उभट आकार
पर्ा᳙ होतो.

थोडक्यात, तक्त्यातील आकडेवारी व आकृतीतील वकर्ाचे उतार
पाहता असे िदसून येते की, अल्पकाळात पर्ारंभी वाढते उत्पादन फल,
अल्पावधीसाठी िस्थर उत्पादन फल व अंितमतः घटत्या उत्पादन फलाचा
पर्त्यय येतो.

३ अ.१६ घटकान ुसार खचार्चे वगᱮकरण : Classification of Cost
According to the Element –

उत्पादन पर्िकर्येतील िविवध घटक िवचारात घेऊन उत्पादन खचार्चे
वगᱮकरण करता येते. उत्पादन घटकांचे स्वरूप व त्याच्या पर्कारावरून या
प᳍तीचे वगᱮकरण केले जाते. या पर्कारचे खचर् मुख्यतः दोन भागात िवभागले
जातात.

पर्त्यक्ष खचर् : Direct cost -
या पर्कारचा खचर् थेट उत्पादन पर्िकर्येशी संबंिधत असतो.
उत्पादनासाठी लागणारा कच्चामाल, शर्मावरील खचर्, तंतर्ज्ञान खचर् इत्यादी
वर हा खचर् केला जातो. पर्त्यक्ष उत्पादन पर्िकर्येशी संबंिधत घटकांवर हा खचर्
केला जात असल्याने त्यास पर्त्यक्ष खचर् म्हणतात. एखादे उत्पादन घेण्यासाठी
ज्या पर्कारचा कच्चामाल लागतो त्या सवर् पर्कारच्या कच्च्या मालाचा तसेच
तयार उत्पादनाच्या बांधणीचा खचर् यात समािव᳥ होतो. जे शर्मबळ पर्त्यक्ष
उत्पादन िनिमती, पर्िकर्या व हाताळणीमध्य े उपयोगात आणले जाते
त्यावरील खचर् सु᳍ा या गटात येतो. त्याचबरोबर उत्पादकान े उपयोगात
आणलेले तंतर्ज्ञान, हत्यारे इत्यादᱭचाही समावेश पर्त्यक्ष खचार्मध्ये होतो.

अपर्त्यक्ष खचर् : Indirect cost -
पर्त्यक्ष खचार्च्या िवरु᳍ हा खचर् असतो. पर्त्यक्ष उत्पादन पर्िकर्येत या
घटकांचा सहभाग नसतो मातर् तो उत्पादन पर्िकर्येमध्ये आवश्यक असतो,
अशा घटकांवर केलेल्या खचार्स अपर्त्यक्ष खचर् म्हणतात. उदाहरणाथ र् छोटी munotes.in

Page 181

181हत्यारे, इंधन, स्वच्छता साधने, पयर्वेक्षकावरील खचर्, हमाल, स्वच्छता
कामगार, घर भाडे, पर्वास भᱫा, आरोग्य खचर्, िवमा खचर्, कामगार कल्याण
सुिवधावरील खचर्, मोफत भोजन, िवकर्ी खचर्, िवतरण खचर्, पर्शासकीय व
᳞वस्थापकीय खचर्, भाडे, कायार्लय फिनचर, वीज, स्टेशनरी, इत्यादी
पर्कारच्या खचार्चा समावेश अपर्त्यक्ष खचार्त केला जातो. कारण या
पर्कारच्या खचार्चा वस्तू िनिमतीशी पर्त्यक्ष संबंध नसतो.

I. कायार्त्मक खचर् : Cost classification according to function -
या पर्कारच्या खचार्चे वगᱮकरण तीन गटात केले जाते. १. पर्धान खचर्
२. वस्तू खचर् ३. कंपनी खचर्. पर्धान खचर् कच्चामाल, पर्त्यक्ष उत्पादन कायार्त
सहभागी शर्म खचर् व ज्या तंतर्ज्ञानाने उत्पादन घेतले जाते त्यावरील खचर्
समािव᳥ असतो. तर वस्तू खचार्मध्ये पर्शासकीय व कायार्लयीन खचार्चा
समावेश होतो आिण कंपनी खचार्त उत्पादनास पूरक ठरणाऱ्या खचार्चा
अंतभार्व होतो. उदा. कंपनी देखेभाल, हत्यारे, िवपणन, िवतरण इत्यादी
वरील खचर्.

II. वतर्नशील खचर् : Cost classifications depending on behavior -
या खचार्चे वगᱮकरण घटकाचे स्वरूप,, कालानुरूप उत्पादनातील
बदल यावरून केले जाते. म्हणून या गटात १. बदलता खचर् २. िस्थर खचर् ३.
िमशर् खचर् यांचा िवचार होतो. उत्पादन पर्िकर्येत कच्चामाल, बदली शर्िमक
यासारखे घटक उत्पादन पातळीनुसार बदलतात. अशा घटकांवरील खचर्
बदलता खचर् होय. तर उत्पादन पर्िकर्येत कायम शर्िमक, तंतर्ज्ञान, इमारत,
भूमी इत्यादी सारखे घटक कायम असतात त्यावरील खचार्स िस्थर खचर्
म्हणतात. मातर् ज्या घटकांमुळे एकूण खचार्त बदल होतो परंतु उत्पादनाच्या
पर्माणात फारसा बदल होत नाही अशा खचार्चा समावेश िमशर् खचार्त केला
जातो. उदा. िवज खचर्, जािहरात खच र्.

III. पर्ासंिगक / संदभᱮय खचर् वगᱮकरण : C os t class if i cat io n ac cor d in g
to relevance -
उत्पादन पेढीतील पर्ासंिगक खचार्चे वगᱮकरण पाच भागात केले जाते.
१. अनुरूप िकवा पर्स्तुत खचर् २. संधी खचर् ३. पर्मािणत खचर् ४. िनयंितर्त खचर्
५. बुडीत खचर् िकवा िनमग्न खचर्. उत्पादन पेढी उत्पादन पर्िकर्येला अनुसरून
िनणर्य घेते व त्यामुळे जो खचर् येतो त्यास अनुरूप खचर् म्हणतात. हा खचर्
कायम नसतो तर पेढीच्या िनणर्यानुसार बदलतो. जेव्हा उत्पादक पेढी
त्यांच्याकडील उपलब्ध भांडवल िविश᳥ एका कायार्त गुंतिवते व त्यामुळे munotes.in

Page 182

182पेढीस इतर संधᱭचा त्याग करावा लागतो, तेव्हा त्यास संधी खचर् म्हणतात.
उत्पादन पर्िकर्येतील गत अनुभवावरून जो खचर् केला जातो त्यास पर्मािणत
खचर् म्हणतात. यामध्ये पेढीचे पर्त्यक्ष खचर् समािव᳥ असतात. जो खचर्
᳞वस्थापना᳇ार े िनयंितर्त केले जातात, त्यास िनयंितर्त खचर् म्हणतात. तर
पेढी अनावश्यक घटकांवर जो खचर् करते व असा खचर् पेढीला भरून काढता
येत नाही त्यास बुिडत खचर् म्हणतात. उदाहरणाथ र् अनावश्यक शर्म िकवा
कच्च्या मालावर झालेला खचर्.

अथार्त उत्पादन पर्िकर्येतील िविवध खचर् घटक िवचारात घेऊन वरील
पर्कारचे वगᱮकरण करण्यात येते.

३ अ.१७ दीघ र्कालीन खच र् : Long-run Cost :

दीधर्काळात उत्पादन खचा र्चे ि व ᳣ेषण अभ्यासताना उत्पादन
घटकांच्या स्वरूपात होणारा म ुलभूत फरक िवचारात घ ेतला पािहज े. तो
म्हणजे दीधर्काळात िस्थर उत्पादन खचा र्ची संकल्पना अिस्तत्वात राहात
नाही. कारण उत्पादनाच े सवर् घटक या काळात बदलत े असतात, उत्पादनाच े
स्वरूप बदलण्यात उत्पादकास दीघ र्काळात बदलत्या घटका ंपर्माणे भूमी,
इमारत, संयंतर्े इ . स ा र ख् य ा ि स् थ र घ ट क ा त ब द ल क र ण े श क् य ह ो त े.
आवश्यकत ेनुसार त्यात बदल करता य ेतात. त्याम ुळे दीघर्काळात उत्पादन
खचार्चे मुख्य दोन पर्कार पडतात.

अ.दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खच र् ब.दीघर्कालीन सीमा ंत खचर्
या खचार्चे केलेले िव᳣ेषण म्हणज ेच दीघर्कालीन खच र् वकर्ार्चे िव᳣ेषण होय.

3अ.१७.१ दीघ र्कालीन सरासरी खच र् : (Long run Average Cost)
"पर्त्येक शक्य असणाऱ्या उत्पादनासाठी दीघ र्काळातील उत्पादनाचा
िकमान खच र् म् ह ण जे द ी घर्कालीन सरासरी उत्पादन खच र् ह ो य ." िकवा
"दीघर्काळात वस्त ु उत्पादनाच्या िविवध पर्माणा ंचा िकमान पर्ित एकक खच र्
म्हणजे दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खच र् होय."

दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खच र् ह ा पर् ा रंभीच्या काळात घटत
जातो, मातर् एका िविश᳥ उत्पादनपातळीन ंतर तो वाढ ू लागतो, त्यामुळे या
खचार्चा वकर् पसरट इ ंगर्जी 'U' अक्षराच्या आकाराचा िदस ून येतो. जोपयर्ंत
पेढीच्या उत्पादन पर्िकर्य ेत घटकांचा युक्ततम संयोग अिस्तत्वात असतो ,
तोपयर्ंत उत्पादन खच र् कमी व उत्पादन अिधक अशी िस्थती िनमा र्ण होते,
परंतु उ त् प ा द न ा च् य ा ए क ा ि व ि श ᳥ प ा त ळ ी न ंतर घटका ंतील पयार्᳙ संयोग
असंतूलीत होऊन उत्पादन खच र् वाढू लागतो, अशा वेळी हा खच र् वाढत munotes.in

Page 183

183जातो. िविभ᳖ अल्पकालीन उत्पादन पातळ्यापास ून दीघर्कालीन उत्पादन
फल अिस्तत्वात य ेते. यावरून दीघ र्कालीन सरासरी खच र् वकर् काढता य ेतो.

दीघर्काळात तयार होणारा सरासरी ᳞य वकर् हा अन ेक अल्पकालीन
सरासरी ᳞य वकर्ा ंचा िमळून बनलेला असतो. कारण अल्पकाळाचा िमळ ून
एक दीघर्काळ होत असतो. पिरणामी दीघ र्कालीन सरासरी ᳞य वकर् हा
िविभ᳖ अल्पकालीन सरासरी ᳞या ंना संवे᳥न करून घ ेईल अशी र ेषा असते.
म्हणून दीघर्कालीन सरासरी ᳞य वकर्ास स ंवे᳥न वकर् (Envelope Curve)
असेही म्हणतात. या वकर्ान ुसार उत्पादनस ंस्था उत्पादनवाढीची योजना
तयार करत े, म्हणून यास पेढीची योजना र ेषा असेही म्हणतात. या र ेषेचा
उतार अल्पकाळातील U व कर् ा च् य ा आ क ा र ा प ेक्षा अिधक पसरट 'U'
आकाराचा असतो. खालील वकर्ा वरून याची अिधक कल्पना य ेते.

दीघर्कालीन सरासरी खच र् वकर्

आकृती ३अ.८

आकृतीत OX अक्षावर उत्पादन तर OY अक्षावर उत्पादन खच र्
दशर्िवला आह े. SAC ते SAC4 पयर्ंतचे व कर् अ ल् प क ा ल ी न स र ा स र ी ख च र्
दशर्िवणारे वकर् आहेत. तर LAC हा दीघर्कालीन सरासरी खच र् दशर्िवणारा
वकर् आहे. जो पसरट U आकाराचा अस ून अल्पकालीन सरासरी खच र्
वकर्ांपासून बनलेला आहे.SAC ते SAC4 हे िविभ᳖ अल्पकालीन सरासरी
खचर् वकर् LAC या दीघर्कालीन सरासरी वकर्ास E, E1, E2, E3, व E4, या
िबदूच्या िठकाणी स्पश र् क र त ा त . य ा प ा च ि ब द ुना जोडून दीघर्कालीन
सरासरी खचा र्चा वकर् काढला आह े. तो असे द शर्िवतो की, E1, E2, या munotes.in

Page 184

184िबदूच्या िठकाणी व P, P1 उत्पादन पातळीस प ेढीचा ᳞य कमी-कमी होत
जातो. कारण या उत्पादन टप्प्यात प ेढील अंतगर्त व बिहग र्त लाभ पर्ा᳙
होतात, त्यामुळे ᳞य कमी व उत्पᱫी अिधक अशी िस्थती िदस ून येते. या
िस्थतीची पया र्᳙ता E2 िबदूच्या िठकाणी िदसत े. या िबद ूनंतर पेढीने
उत्पादन वाढिवण्याचा पर्य᳀ क ेल्यास घटक स ंयोगामध्ये िबघाड होऊन खच र्
वाढू लागतो. आक ृतीत ही िस्थती E3 व E4 या िबदूच्या िठकाणी P3 व P4
उत्पादन पातळीस िदस ून येते. म्हणूनच LAC या वकर्ास पसरट इ ंगर्जी 'U'
अक्षरा समान आकार पर्ा᳙ होतो.

3अ.१७.१.दीघ र्कालीन सीमा ंत खचर् - (Long run Marginal Cost - LMC)
दीघर्काळात सरासरी ᳞यापर्माण े दीघर्कालीन सीमा ंत ᳞य पेढीच्या
दृ᳥ीने महत्त्वाचा असतो. यावरुन उत्पादकास अ ंितम खचार्चा अंदाज बांधता
येतो. याची ᳞ाख्या प ुढीलपर्माणे
"दीघर्कालीन सीमा ंत खचर् म् ह ण जे उ त् प ा द न पर् ि कर् य ेत उत्पादनाच े
घटक समायोिजत करुन उत्पादनाचा एक अितिरक्त एकक उत्पादीत क ेल्याने
एकूण खचार्त पडलेली भर होय. "

अथार्त, हा ᳞य उत्पादनामध्य े उ त् प ा द न ा च ी ए क म ा तर् ा उत् प ा ि द त
करण्यासाठी िकती खच र् येतो याची अ ंितम कल्पना य ेण्यासाठी महत्त्वाचा
ठरतो. उदा. एखा᳒ा प ेढीत 200 नगाच े उत्पादन घ ेण्यासाठी रू.400 खच र्
येतो. मातर् 201 नगाच े उत्पादन घ ेतल्यास एक ूण खचार्त रू. 403 पय र्ंत वाढ
झाली, तर अंतीम (1 नगाच े) नगाचा उत्पादन खच र् रू.3 /- येतो. यासच
सीमांत ᳞य म्हणतात. या खचा र्च्या संयोग िबदुपासून तयार केलेल्या वकर्ास
दीघर्कालीन सीमा ंत खचर् वकर् म्हणतात. हा खच र् वकर् दीघर्कालीन सरासरी
खचर् वकर्ापर्माण े पसरट 'U' आकाराचा असतो. हा वकर् दीघ र्कालीन सरासरी
खचार्त होणाऱ्या बदलास वस्त ूच्या उत्पादनात होणाऱ्या बदलान े भागून
पर्ा᳙ होतो. त्यावरुन हा वकर् काढताना िनरिनराळ्या अल्पकालीन सरासरी
खचर् व कर् ांच्या संबंधात अल्पकालीन सीमा ंत खचर् व कर् क ा ढ ल े ज ा त ा त .
सरासरी खच र् व कर् ा च् य ा स् प श र्िबदूच्या संदभार्त असलेल्या अल्पकालीन
सीमांत खचर् वकर्ावरील िबद ूना जोडणारी र ेषा म्हणजेच दीघर्कालीन सीमा ंत
᳞य वकर् असत े. खालील आक ृतीवरुन ते स्प᳥ करता य ेते.

munotes.in

Page 185

185दीघर्कालीन सीमा ंत खचर् वकर्
आकृती ३अ.९

वरील आक ृतीत OX अक्षावर उत्पादन , तर OY अक्षावर उत्पादन
खचर् दशर्िवला आह े. SAC, ते SAC2 , हे अल्पकालीन सरासरी ᳞य वकर् ,
SMC ते SMC2 , हे अल्पकालीन सीमा ंत खचर् वकर् आहेत.

SMC, SMC1 , SMC2 या अल्पकालीन सरासरी खच र् वकर्ांच्या B, E व B1
या छेदन िबदूपासून दीघर्कालीन सरासरी खच र् व कर् क ा ढ ल ा आ ह े.
अल्पकालीन सरासरी खच र् वकर् व दीघ र्कालीन सरासरी वकर्ा ंच्या संदभार्त
दीघर्कालीन सीमा ंत खचर् व कर् क ा ढ ल ा आ ह े. दीघर्कालीन व अल्पकालीन
सरासरी खच र् व कर् ांच्या E1, E व E2 स्पशर् ि ब दूच्या िठकाणी असल ेल्या
उत्पादन पातळीस ंदभार्त SMC , SMC1 , SMC2 वकर्ांच्या छेदण िबदूना
जोडून LMC हा दीघर्कालीन सीमा ंत खचर् वकर् काढला आह े. जो सरासरी
खचर् वकर्ापर्माण े 'U' आकाराचा िदस ून येतो.

अथार्त, या दोन िभ᳖ वकर्ा ंची तुलना करता पर्ार ंभी दीघर्कालीन
सरासरी खच र् दीघर्कालीन सीमा ंत खचार्च्या तुलनेत अिधक असतो तर E या
पयार्᳙ िबदूनंतर दीघर्कालीन सीमा ंत ᳞य, दीघर्कालीन सरासरी खचा र्पेक्षा
अिधक असतो.

क. दीघर्कालीन सरासरी व सीमा ंत खचार्तील सहसंबंध –
(Relationship Between Long Run Average And Marginal Cost)
अल्पकाळापर्माण े दीघर्काळात सरासरी व सीमा ंत खचार्चे वतर्न कशा
पर्कारे अस ते याचा आपण आढावा घ ेतला आहे. तसा अल्प कालापर्माण े
दीघर्काळात या खचार्मध्ये कशापर्कारच े सहसंबंध आहेत याचा आढावा munotes.in

Page 186

186आकृतीवरून घेऊ. आकृतीत L A C व L M C हे दीघर्कालीन सरासरी व
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् SAC व SMC या अल्पकालीन सरासरी आिण
अल्पकालीन सीमांत खचर् वकर्ापासून काढले आहेत. त्यावर िविभ᳖
अल्पकालीन खचर् वकर्ाच्या उताराचा पर्भाव पडल्याचे िदसून येते.

या दोन्ही खचर् वकर्ाचे अवलोकन केले असता असे िदसून येते की,
त्यांच्यात परस्पर संबंध असून त्यांचा उतार इंगर्जी U अक्षरापर्माण े आहे.
तसेच दोन्ही वकर् एकाच िदशेने बदलत असल्याचे िदसून येते. परंतु सरासरी
खचार्त होणारा बदल हा सीमांत खचार्त होणाऱ्या बदलापेक्षा कमी वेगाने
होत असतो. अल्पकाळापर्माण े येथेही उत्पादनाच्या पर्ारंभी L M C हा
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् LAC या दीघर्कालीन सरासरी खचर् वकर्ाबरोबर
सुरू होतो. मातर् उत्पादन वाढीबरोबर तो LAC या दीघर्कालीन सरासरी खचर्
वकर्ापेक्षा खालच्या िदशेने जातो. म्हणजे दीघर्काळात हा खचर् सरासरी
खचार्पेक्षा कमी दराने वाढतो. आकृतीत हीच िस्थती E िबदूच्या पूवᱮ दशर्िवली
आहे. कारण िबदूच्या डावीकडे LMC हा वकर् LAC या खचर् वकर्ाच्या खालच्या
बाजूस असल्याचे िदसते.

E िबदूत L A C व L M C हे दोन्ही खचर् वकर् एकमेकांना छेदतात. येथे
दोन्ही खचर् समान होतात. हीच िस्थती अत्यल्पकािलक असते. नंतर मातर्
LMC हा दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् L A C या दीघर्कालीन सरासरी खचर्
वकर्ाच्या वरच्या िदशेने वाढू लागतो. म्हणजेच एका िविश᳥ उत्पादन
पातळीनंतर सीमांत खचार्मध्ये होणारी वाढ सरासरी खचार्पेक्षा अिधक
असते. जर उत्पादन वाढवीत नेले तर या दोन वकर्ातील अंतर, खचर्
तफावतीच्या पर्माणात वाढत जाते.

अथार्त अल्पकाळापर्माण ेच दीघर्काळात सीमांत व सरासरी खचार्त
सहसंबंध असल्याचे स्प᳥ होते.

३अ.१९ पर᳤् :

१. बदलत्या पर्माणाचा िनयम स्प᳥ करा.
२. बदलत्या पर्माणाच्या िनयम अ ंमलबजावणीसाठी जबाबदार असल ेल्या
अटी / कारण े सांगा.
३. पर्माण फलाच्या िनयमाच े स्प᳥ीकरण ᳒ा.
४. अंतगर्त लाभ आिण बिहग र्त बचती यातील फरक सा ंगा.
५. िविवध बा᳭ बचतीची चचा र् करा. munotes.in

Page 187

187६. खालील गो᳥ᱭवर िटपण िलहा:
अ) बचतीची ᳞ापकता
ब) िवस्तार पथ
क) िशकाऊ वकर्
७. खालीलमध्य े फरक करा :
i) िस्थर खच र् आिण पिरवत र्नीय खचर्
ii) अल्पकालीन आिण दीघ र्कालीन खच र्
iii) पर्त्यक्ष आिण अपर्त्यक्ष खच र्
iv) अंतिनिहत आिण स्प᳥ खच र्
v) वाढीव आिण ब ुिडत खचर्
vi) खाजगी आिण सामािजक खच र्
vii) सरासरी आिण सीमा ंत खचर्
८. अल्पकालीन खच र् वकर् स्प᳥ करा.
९. दीघर्कालीन खच र् वकर् पर्ा᳙ करा.
१०. संवे᳥न वकर्ावर टीप िलहा.






munotes.in

Page 188

188IeìkeÀ - IV
4

cktkj jpuk fo’ys”k.k&Hkkx % 1
(Market structure analysis- Part-1)

Û izdj.k jpuk (Unit Structure) :
4-0izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
4-1 izLrkouk
4-2 Ikw.kZ Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s
4-3 iw.kZ Li/kkZ o viw. kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd
4-4 iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
4-5 eDrsnkjh % vFkZ o O;k[;k] izdkj o oSf’k”;s
4-6 eDrsnkjhps xq.k o nks”k
4-7 eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
4-8 ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k
4-9 ewY;iru@jk’khikru@vk arjk”Vªh; ewY;Hksn
4-10 eDrsnkjh ‘kDrh % vFkZ o rhps ekiu
4-11 eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks
4-12 lkoZtfud /kksj.k vkf.k eDrsnkjh
4-13 lkjka’k
4-14 iz’u

4-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :

Û Ikw.kZ Li/ksZpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s ;kapk vH;kl dj.ks-
Û iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd tk.kwu ?ks.ks-
Û i w . k Z L i / k s Z r h y v Y i d k y h u o f n ? k Z d k y h u l e r k s y @ l a r q y u
letwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjhpk vFkZ o O;k[;k] izdkj] oSf’k”;s vH;kl.ks-
Û eDrsnkjhps xq.k o nks”k vH;kl.ks- munotes.in

Page 189

189Û eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
letwu ?ks.ks-
Û ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k gh ladYiuk lfoLrj vH;kl.ks-
Û ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn gh ladYiuk
vH;kl.ks-
Û eDrsnkjh ‘kDrhpk vFkZ o Rkhps ekiu letwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks. ;kph dkj.ks letwu ?ks.ks-
Û lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjhrhy laca/k letkowu ?ks.ks-

4-1 izLrkouk (Introduction) :

vk/kqfud xqarkxqrhP;k ekSnzh d O;oLFksr ^cktkjisB* ;k
ladYiusyk egÙokps LFkku vkgs-^^c ktkjisB ‘kgjkrhy v’kh tkxk
vkgs dh] tsFks oLrw o lsaokph [k jsnh&fodzh dsyh tkrs-osxosxG;k
fud”kkP;k vk/kkjs cktkjisB jpusps ofxZdj.k dsys tkrs- oLrwP;k
vk/kkjs] /kkU; cktkj] dkiM cktk j] QG cktkj] lksus cktkj vls
cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs- LFkku ?kVdkP;k vk/kkjs] LFkkfud
cktkjisB] izknsf’kd cktkjisB] jk”Vªh; cktkjisB] tkxfrd
cktkjisB vls cktkjisBsps ofxZdj .k dsys tkrs- dky ?kVdkP;k
vk/kkjs] vR;Yidkyhu cktkjisB] vYidkyhu cktkjisB]
nh?kZdkyhu cktkjisB] vrh fn?kZdkyhu cktkjisB vls cktkjisBsps
ofxZdj.k dsys tkrs- dk;kZuqlkj cktkjisBsps lkekU; cktkjisB]
fof’k”V cktkjisB] ueqU;k}kjs fodz h] Js.khP;k vk/kkjs fodzh vls
cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs- O;ogkjkuqlkj cktkjkps gtj
cktkj] ok;nk cktkj vls cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs-
U;k;kP;k vk/kkjkoj mfpr cktk j] dkykcktkj vls cktkjisBsps
ofxZdj.k dsys tkrs- oLrwP;k iz d`rhP;k vk/kkjkoj mit cktkj]
LVkWd cktkj] eqnzk cktkj] /kkrq cktkj vls cktkjisBsps ofxZdj.k
dsys tkrs-

Li/ksZuqlkj cktkjisBsps fofo/k izdkj iMrkr] R;ke/;s iw.kZ
Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kapk leko s’k gksrks- viw.kZ Li/ksZe/;s
eDrsnkjh] EkDrsnkjh;qDr Li/kkZ] };kf/kdkj] vYikf/kdkj] f}i{kh;
eDrsnkjh] dzsrkf/kdkj] f}i{kh; dszrkf/kdkj ;kapk lekos’k gksrks-
iq.kZ Li/ksZe/;s mRikfnr oLrwdj hrk vl.kkjh ekx.kh iw.kZi.ks
yofpd vlrs- rj eDrsnkjhe/;s Li/ksZpk vHkko fnlwu ;srks- munotes.in

Page 190

190 izLrwr izdj.kkr Ikw.kZ Li/ksZpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s] iw.kZ
Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qj d] iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o
fn?kZdkyhu lerksy@larqyu] eDrsnkjhpk vFkZ o O;k[;k izdkj]
oSf’k”;s] eDrsnkjhps xq.k o nk s”k] eDrsnkjhrhy vYidkyhu o
fn?kZdkyhu lerksy@larqyu] ew Y;Hksn@fdaer foHksnhdj.k]
ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ew Y;Hksn] eDrsnkjh ‘kDrhpk vFkZ
o rhps ekiu] eDrsnkjh ‘kDrh fuek Z.k gks.;kph dkj.ks] lkoZtfud
/kksj.k vkf.k eDrsnkjh ;kap h ekfgrh ?ks.kkj vkgksr-

4-2 iw.kZ Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s (Meaning,
Definations and features of perfect competition ) :

Ûiw.kZ Li/kkZ % vFkZ (Meaning of perfect competition) %
vWMe fLeFk ;kauh lq/nk ''Wealth of nations'' ;k xzaFkkr
dkgh va’kh iw.kZ Li/ksZpk mYYks[k >kysyk fnlrks- lu 1881 e/;s
,toFkZ ;kauh iw.kZ Li/ksZps Li”Vhdj. k dsys- iw.kZ Li/kkZ gh vkn’kZ
cktkjisB vlyh rjh dkYifud Lo:i kph gh cktkjisB vkgs- iw.kZ
Li/ksZr oLrwaph ekx.kh o iwjo Bk laiw.kZ yofpd vlrks- T;k
cktkjkr xzkgd vkf.k fodzsrs ;kaP ;kr oLrwP;k [kjs nh o fodzhlkBh
iw.kZi.ks fujksxh o [kqyh Li/kkZ vlrs- mnk- fons’kh fofue; cktkj]
foRRkh; cktkj] ‘ksrhfo”k;d mRiknu]

Ûiw.kZ Li/kkZ % O;k[;k ( Definations of perfect competition ) :

1- Jherh tksu jkWchUlu %
^^tsOgk izR;sd mRikndkP ;k oLrwlkBh vlysyh ekx.kh
ifjiw.kZ yofpd vlrs] fodzsR;kaP kh Lak[;k tkLr vlwu ,dw.k
mRiknukr] ,dk fodzsR;kpk mRikfnr ifj.kke ux.; vlrks] rlsp
dzsR;kaph la[;k tkLr vlqu oLrq [ k j s n h d j . ; k l k B h R ; k a P ; k r
Li/kkZ vlrs v’kk cktkjisBsyk ifjiw.kZ Li/ksZph cktkjisB
Eg.krkr-**

2- izk-lWE;qvylu %
^^iw.kZ Li/ksZP;k varxZr iscktkjkrhy izpfyr fdaerhuk fodw ‘kdrs- ijrq cktkjkrhy fdaerh
e/;s ok< fdaok ?kV dj.;kph {kerk frP;ke/;s ulrs-**

munotes.in

Page 191

1913- izk- fcykl %
^^vusd m|ksxlaLFkkps vf LrRo] R;kaP;kdMwu ,dlkj[;k
oLrwaph fodzh o vla[; fodzsrk gh oSf’k”V;s vl.kkjk cktkj
Eg.kts iw.kZ Li/kkZ gks;-**

4-izk- LisUlj o feYVu ,p %
^^iw.kZ Li/kkZ gs uko v’kk m|ksxkyk fdaok cktkjisBsyk fnys
tkrs dh] tsFks fdaer o mRiknufo”k;h iw.kZ Kku vlysys vla[;
xzkgd o fodzrs ,dftulh oLrqaP;k [ k j s n h o f o d z h r x q a r y s y s
vlrkr R;kar ewY;Hksn ulrks vk f.k mRiknu lk/kukaph iw.kZ
xfrf’kyrk vlrs-**

5- QX;qZlu %
^^iw.kZ Li/kkZ Eg.kts vlk cktkj dh] T;ke/;s vkfFkZd xVkr
iw.kZr% izR;{k Li/kkZ ulrs] ;kpk vFkZ iw.kZ Li/ksZP;k cktkjkr xzkgd
o fodzsR;kaph la[;k brdh eksBh vlrs dh] R;kaP;ke/;s izR;{k
Li/kkZ fuekZ.k gksr ukgh] rj vi zR;{k Li/kkZ fuekZ.k gksrs-**

6- ,u-tktZ eWufdo %
^^iw.kZ Li/kkZ Eg.kts vls cktkj dh] T;k cktkjkr vla[;
fodzsrs o xzkgd vlrkr] rs ,dlkj[;k oLrqapk O;kikj djhr
vlrkr- rlsp fodzsrs o xzkgd gs fdaer fLodkj.kkjs vlrkr**

ojhy O;k[;kao:u vls fnlq u ;srs dh] iw.kZ Li/ksZr fodzsrk
gk fdaer fLodkj.kkjk (price taker) vlrks- m|ksxkarhy ekx.kh o
iqjoB;kP;k lerksykus fdae r Bjr vlrs] rh fdaer loZ
m|ksxlaLFkkuk fLodkjkoh ykxrs- iw.kZ Li/ksZr xzkgd o fodzsrs ;kauk
cktkjisBsps iw.kZ Kku vlrs o ;k Li/ksZr mRiknu ?kVdkaph laiw.kZ
xfr’khyrk o foHkkturk vlrs-

Û iw.kZ Li/ksZph oSf’k”;s (Features of perfect competition ) :
1- vla[; dzsrss@xzkgd o fodzsrs ;k cktkjkr vlrkr] R;keqGs
,[kknk xzkgd o fodzsrk cktkjk r izHkko ikMw ‘kdr ukgh-
2- ,dftulh oLrw vkvkdkj] po] os”Vu] ntkZ] jpuk] xq.k/keZ] lqcdrk]
fVdkÅi.kk b- loZ ckcrhr lkj[;k vlrkr-
3- m|ksxlaLFkkuk cktkjkr] eqDr izos’k dj.;kps o m|ksxkrwu
ckgsj iM.;kps iw.kZ Lokra«; vlrs- munotes.in

Page 192

1924- ;k cktkjkr d`f=e caa/kus ulrkr-
5- cktkjisBsrhy ifjfLFkrhps iw.kZ Kku xzkgdkauk vlrs- mnk-
fdaer] ekx.kh] iqjoBk] oLrwap k izdkj o mi;ksx ;k ckcr
xzkgdkauk ekfgrh vlrs-
6- mRiknu lk/kus iw.kZi.ks xfrf’ky o yofpd vlrkr- mnk-
Hkweh] Je] HkkaMoy] la;kstd-
7- ;k cktkjkr fodzh o okgrwd [kpkZpk vHkko vlrks-
8- ;k cktkjkr iw.kZ xfr{kerk vk9- ;k cktkjkr ekx.kh o iwjoB;kps Lokra«; vuqdzes xzkgd o
fodzsR;kauk vlrs-
10- ;k cktkjkr laiw.kZ yofpd ekx.kh vkekx.kh ;kaP;kr O;Lr laca/k
fnlwu ;sr vlrkr-
11- gh cktkjisB vkn’kZ o dkYi fud Lo:ikph cktkjisB Eg.kwu
vksG[kyh tkrs-
12- ;k cktkjkr tkfgjkr [kpk Zpk vHkko vk13- fodzsR;kae/;s dks.kR;kgh izdkjps laxuer ulrs- o rs
ijLijkaoj voyacwu ulrkr-
14- ;k cktkjkr ,dp fdaer vlrs-
15- ‘kq/n eukus xzkgd gk cktkjkr tkr vlrks] R;kP;k eukr
dks.krkgh iwoZxzg ulrks] Eg.ktsp tkghjkrhpk R;koj dkgh
ifj.kke >kysyk ulrks-
16- ljdkjpk cktkjkr dks.kR;kgh Lo:ikpk gLr{ksi ulrks- mnk-
ijokuk vHkko-
17- ‘kwU; eDrsnkjh ‘kDrhph miyC/krk fnlwu ;srs-
18- ;k cktkjkr fodzsrk gk fdaer fLodkj.kkjk vlrks-
19- ;k cktkjkr XkSj fdaer Li/kkZ ulrs-
20- ;k cktkjkr mPPk foHkkx.kh@okV.kh fnlwu ;srs-
21- mRiknu dksVk fuf’pr ulrks-
22- fodzsrs o xzkgdkauk vuqnkus fnyh tkr ukgh-
23- laxuer o vlaxuerkpk vHkko vk24- ,desdkaps ijhiw.kZ Ik;kZ; miyC/k vlrkr- munotes.in

Page 193

19325- uQk egRRkehdj.k vV] fdaer¾ flekar izkIrh¾flekar [kpZ
v’kh vlrs
26-^v{k* v{kkyk laekrj ekx.kh odz

vkd`rh % 4-1

4-3 iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd (Difference
between of perfect co mpetition and imperfect competition) :

rDrk % 4-1

munotes.in

Page 194

194rDrk % 4-2

iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ
vk/kkj Ikw.kZ Li/kkZ viw.kZ Li/kkZ
fodzsR;kaph
la[;k vla[; fodzsrs vf/kd@vusd
fodzsrs
oLrw ,dftulh oLrw oLrw fHkUUkrk
fdaer ,d fdaer fofHkUUk fdaerh
Iks
Ckktkjkps Kku Ikw.kZ Kku vIkw.kZ Kku
Xkfrf’kyrk Ikw.kZ xfrf’kyrk vIkw.kZ xfrf’kyrk
Lk-izk-] fl-izk- Lkeku vlrs osxosxGh vlrs
fodzh [kpZ Uklrks tkLr vlrks Okkgrwd o tkghjkr
[kpZ Uklrks vlrks
Ekkx.khph
yofpdrk Ikw.kZrk% yofpd deh yofpd
fdaer fu/kkZj.k m|ksx}kjs fdaer
fuf’pr m|ksxlaLFks}kjs fdaer
fuf’pr
O;olkf;d
vMp.k vMp.kh vlrkr dkgh vMp.kh
vlrkr
iqjoB;koj fu;a=.k iqjoB;koj fu;a=.k
ulrs iqjoB;koj fu;a=.k
vlrs
mnkgj.k- HkkaMoy cktkj] ‘ksvj
cktkj] gqaMh cktkj]
ekSY;oku /kkrw cktkj]
ijfd; fofue; cktkj- miHkksx oLrwapk
cktkj]
Je cktkj] uk.ks
cktkj -

4-4 iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu (Short run and long run equilibrium of
perfect competition) :

iw.kZ Li/ksZrhy O;olklaLFksp k lerksy gk O;olk;laLFkspk
vYidkyhu lerksy o fn?kZdkyhu lerksy ;kaP;k lkákus Li”V
djrk ;sbZy-

munotes.in

Page 195

195v- iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLF kspk vYidkyhu lerksy (Short
run) :
iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLF kspk vYidkyhu lerksy
izLFkkfir dj.;klkBh [kkyhy vVh iw.kZ djkO;k ykxrkr-
1- flekar [kpZ ¾ flaekar izkIrh-
2- flekar [kpZ odz flekar izkI rhP;k odzkl Nsnwu oj xsyk
ikghts-

1- vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit) :
vkd`rh % 4-2

ojhy vkd`rh 4-2 o:u vls fnlqu ;srs dh] lerksy gk
^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdae r gh ^vd* gh fuf’pr >kyh
vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs- lerksy T;k
fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk vlk/kkj.k uQk feGrks-

munotes.in

Page 196

1962- loZlk/kkj.k uQk (Normal profit) :

vkd`rh % 4-3

ojhy vkd`rh 4-3 o:u vls fnlqu ;srs dh] lerksy gk
^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdae r gh ^vd* gh fuf’pr >kyh
vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs- lerksy T;k
fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k uQk feGrks

3- rksVk (Loss) :
vkd`rh % 4-4

munotes.in

Page 197

197 ojhy vkd`rh 4-4 o:u vls fnlqu ;srs dh] lerksy gk
^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdae r gh ^vd* gh fuf’pr >kyh
vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs- lerksy T;k
fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk rksVk gksrks-

c- iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLFk spk fn?kZdkyhu lerksy (Long
run) :
iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLFkspk f n ? k Z d k y h u l e r k s y i z L F k k f i r
dj.;klkBh [kkyhy vVh iw.kZ djkO;k ykxrkr-
1- fdaer ¾ ljkljh [kpZ-
2- fdaer ¾ flekar [kpZ-

4- loZlk/kkj.k uQk (Normal profit) :
vkd`rh % 4-5

ojhy vkd`rh 4-5 o:u vls fnlqu ;srs dh] lerksy gk
^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdae r gh ^vd* gh fuf’pr >kyh
vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs- lerksy T;k
fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k uQk feGrks-

munotes.in

Page 198

1984-5 eDrsnkjh % vFkZ] O;k[;k] izdkj o oSf’k”;s (Meaning,
Definations, types/kinds an d features of Monopoly) :

Û eDrsnkjh % vFkZ (Meaning of Monopoly) %
cktkjkr ,dp fodzsrk vl.ks v’kh ifjfLFkrh Eg.kts eDrsnkjh
gks;- rks eDrsnkj vkiY;k fdaer o iqjoB;koj fu;a=.k Bsor
vlrks- iw.kZ Li/ksZP;k fojks/kh cktw Eg.kts eDrsnkjh gks;- eDrsnkjh
gk ‘kCn xzhd Hkk”ksrwu vkyk vkgs] Monos Eg.kts ,d o Polein
Eg.kts fodzsrk ;k nksu xzhd ‘kCnkrwu eDrsnkjh (Monopoly) gk
‘kCn vkyk vkgs- eDrsnkjhe/;s m|ksxlaLFkk o m|ksx ;ke/;s Qjd
ulrks- eDrsnkj gk fdaer o mRiknu fLFkj Bsorks] i.k ,dk osGsl
fdaer o mRiknu fLFkj Bsow ‘kdr ukgh-

Û eDrsnkjh % O;k[;k ( Definations of Monopoly) :
1- izk- psacjyhu %
^^cktkjkr Ik;kZ;h oLrqapk vH kko vl.kkjh vkf.k mRiknukps
fdaerhoj iq.kZr% fu;a=.k vl.kkjh fLFkrh Eg.kts eDrsnkjh gks;-**

2- oWVlu%
^^eDrsnkj gk T;k oLrwl toGpk Ik ;kZ; ukgh] R;k oLrwpk ,deso
mRiknd vlrks -**

3-izks- jhpMZ th fyIls %
^^eDrsnkjh Eg.kts v’kh fLFkrh dh] T;kr m|ksxkapk loZ iqjoBk
gk ,dp fodzsR;kdMwu dsyk tkrk s] R;kyk eDrsnkjh Eg.krkr-**

4- izks-fcykl %
^^eDrsnkj Eg.kts v’kh fLFkrh dh] T;kr oLrwyk toGpk
Ik;kZ; ukgh] v’kk oLrw pk ,dp fodzsrk vlrks-**

5- lWE;qvYlu o ukWjMl %
^^eDrsnkjh Eg.kts v’kh cktkj jpuk dh] T;kr ,dp
laLFkkdMwu oLrwpk iqjoBk dsyk tkrks-**

6-eDrsnkjh PkkSd’kh vk;ksx %
^^FkksM;k m|ksxkauh brj Li/kZd kaP;k rqyusr cktkjisBspk cjkp
eksBk Hkkx fu;af=r dj.;klkBh ok ijysY;k ‘kDrhyk eDrsnkjh vls
Eg.krk ;sbZy-**
munotes.in

Page 199

1997- yuZj %
^^T;kP;k oLrwpk ekx.kh odz [kkyh mrj.kkjk vlrks] vlk
mRiknd fodzsrk Eg.kts eDrsnkjh gks;-**

8-izks- fyIls %
^^iw.kZ Li/ksZP;k fo:/n Vksdkyk vl.kkjk cktkjkpk izdkj Eg.kts
eDrsnkjh gks; vkf.k tsOgk laiw.kZ m|ksx ,dk mRikndkP;k gkrkr
vlrks rsOgk eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-

ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ; s r s d h ] e D r s n k j h f u e k Z . k
gks.;klkBh iqjoB;koj fu;a=. k vko’;d vlrs- eDrsnkjkyk
toGpk izfrLi/khZ ulrks- eDrsnkjk ps fdaerhoj iw.kZ fu;a=.k vlrs-
eDrsnkjkpk iqjoB;koj rkck vlY;kus rks oLrwpk iqjoBk
deh&tkLr d:u oLrwP;k fdaerhr cny ?kMowu vk.kw ‘kdrks-

Û eDrsnkjhps izdkj (Types @Kinds of monopoly) :
1- iw.kZ eDrsnkjh (Full monopoly) :
tsOgk iqjoB;koj ,dkp O;Drhps vFkok m|ksxlaLFksps
fu;a=.k vlrs] rsOgk iw.kZ eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-

2- iqjoBk eDrsnkjh (Supply monopoly) :
iqjoBk dj.kkjh vFkok fodz h dj.kkjh ,dp O;Drh vFkok
m|ksxlaLFkk vlsy rj iqjoB;kp h eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-

3- uSlfxZd eDrsnkjh (Natural monopoly) :
vuqdwy gokeku] tehu ] ikÅl bR;knhaeqGs fof’k”V
HkwHkkxkyk fof’k”V oLrwaps mRiknu dj.;kph uSlfxZd eDrsnkjh izkIr
gksrs- mnk- c a x k y i z k a r k y k r k x k P ; k mRiknukph izkIr >kysyh
uSlfxZd eDrsnkjh-

4- dk;nsf’kj eDrsnkjh (Legal monopoly) :
lkekftd fgrkP;k n`f”Vdksukrw u vkf.k Li/kkZ VkG.;klkBh
fof’k”V oLrw fdaok lsok iqjfo. ;kph eDrsnkjh ljdkj fof’k”V
laLFkkauk nsrs rsOgk dk;nsf’kj eDrs nkjh gk izdkj vfLrRokr ;srks-
mnk- ljdkjh fot] isVaV] VsªM ekdZ] dkWijkbZV-

munotes.in

Page 200

2005- lkekftd eDrsnkjh (Social monopoly) :
lkekftd fgrkP;k n`f”Vus tsOgk ljdkj fof’k”V lsok
iqjfo.;kph eDrsnkjh Lor%dMs ?k srs- rsOgk lkekftd eDrsnkjh
fuekZ.k gksrs- mnk- Vikylsok] jsYos okgrwd] gokbZ okgrwd] ;q/n
lkfgR;kps mRiknu-

6- ,sfPNd eDrsnkjh (Voluntary monopoly) :
Li/ksZps izek.k deh d:u vf /kd uQk feGfo.;klkBh tsOgk
mRiknd ,d= ;sÅu vkiY;k /ka|kps ,df=dj.k djrkr- rsOgk
,sfPNd eDrsnkjh fuekZ.k gksrs- v’kh eDrsnkjh iq ‘kdrs %

v- Å/oZ la;ksx (Vertical Combination) :
,dkp mRiknu izfdz;sP;k fujfujkG;k voLFkka’kh lacaf/kr
mRiknd laLFkkauh ,d= ;s.ks Eg.kts Å/oZ la;ksx gks;- mnk- dkiM
mRiknuk’kh fuxMhr izsflax feYl ] ftfuax feYl] fofOgax feYl
bR;knhauh ,d= ;s.ks-

c-le la;ksx (Horizontal Combination) :
mRiknukP;k ,dkp voLFks’kh lacaf/kr mRikndlaLFkkauh ,d=
;s.ks Eg.kts le la;ksx gks;- mnk- lwr fxj.;kaph la?kVuk fdaok
,df=dj.k-

d-etZj (Merger) :
tsOgk ,d= ;s.kkÚ;k fofo/k laLFkkps Lora= vfLrRo u”V
gksÅu uohu laLFkk vfLrokr ;srs rsOgk v’kk laLFkkuk ^etZj* vls
Eg.krkr- Eg.kts le la;ksx gks;- mnk- lwr fxj.;kaph la?kVuk
fdaok ,df=dj.k-

M- dkVsZy (Joint monopoly/Cartel formation) :
tsOgk fofo/k laLFkk fodzhP;k gs rwauh ,d= ;srkr- ijarw R;kaps
Lora= vfLrRo u”V@ukghls gksr ukgh rsOgk dkVsZy fufeZrh gksrs-

ÛeDrsnkjhph oSf’k”;s (Features of Monopoly) :
1- ;k cktkjkr ,dp fodzsrk o vusd xzkgd vlrkr-
2- eDrsnkjhr Li/ksZpk vHkko vk3- eDrsnkj gk fdaer Bjfo.kkjk vlrks- munotes.in

Page 201

2014- eDrsnkjkps Lor%ps vl s fdaer /kksj.k vlrs-
5- eDrsnkj gk fdaer o mRiknu fL Fkj Bsorks] i.k ,dk osGsl
fdaer o mRiknu fLFkj Bsow ‘kdr ukgh-
6- rks cktkjkrhy iqjoBkoj fu;a=.k Bsorks-
7- fdaer gh ekx.khoj voyacwu vlrs-
8- ekx.khph Nsnd yofpdrk ‘kwU; vlrs-
9- cktkjkr izfrLi/khZ ulrks- mnk- Hkkjrh; jsYos] fot] vkf.od
ÅtkZ] cl lsok] VsfyQksu] rsy m|ksx-
10-eDrsnkjhe/;s izos’kkl fucZa/k vlrkr-
11-eDrsnkjhe/;s m|ksxlaLFkk o m|ksx ;ke/;s Qjd ulrks-
12-;k cktkjkr tkghjkr [kpk Zpk vHkko vk13-fdaer foHksnhdj.k igko;kl feGrs-
14-;k cktkjkr e;kZnhr mRiknu fnlwu ;srs-
15-eDrsnkjkps egÙokps mn~nh”V; tkLrhr tkLr uQk feGfo.ks gs
vlrs-
16-Li/kkZ o Ik;kZ;h oLrwapk vHkko vk17-ljkljh izkIrhis{kk lhekar iz kIrh deh vlrs] ljkljh is{kk
lhekar izkIrh vf/k d osxkus ?kVrs-
18-deh yofpd ekx.kh igko;kl feGrs-
19-eDrsnkjhrhy ekx.kh odz Mk ohdMwu mtohdMs mrjr tk.kkjk
vlrks-
vkd`rh % 4-6

munotes.in

Page 202

2024-6 eDrsnkjhps xq.k o nks”k (Benefits and losses of
monopoly) :

Ûxq.k (Benefits) :
1-eDrsnkjheqGs vfrfjDRk iqjo Bk gks.;kph ‘kD;rk ulrs-
2-oLrwps mRiknu dehr deh [kpk Zr dsys tkrs R;keqGs mRiknu
?kVdkaph o dPP;k ekykph cpr gksrs-
3-eDrsnkjhr Li/kkZ ulY; keqGs fodzh [kpZ ulrks-
4-okgrwd [kpZ deh vlrks-
5-lewg eDrsnkjhr ijLijkaP;k Kk ukpk mi;ksx d:u ?ksrk ;srks-

Ûnks”k (Losses of monopoly) :
1- eDrsnkjhr Li/kZd ulY;keqGs oL rwaP;k fdaerh tkLr vlrkr-
2- eDrsnkjhr ewY;Hksn izo`Ùkh vlrs - R;keqGs xfjckauk tkLr fdaer
o Jhearkauk deh fdaer vkdkjyh tk.;kph ‘kD;rk vlrs-
3- eDrsnkjhr mRiknu o mRiknu [kpZ fLFkj >kysys vlrkr-
4- eDrsnkjhr eDrsnkjkapk ns’kkP;k jktdkj.kkoj izHkko iMrks-
5- eDrsnjhr fo”kerk ok6- eDrsnkjhr osrukr o jkstxkjkr ?kV gksrs-
7- uohu ‘kks/kkauk mÙkstu feGr ukgh-
8- d`f=e nqfeZGrk fuekZ.k djrk ;srs-
9- xzkgdkaP;k Lokra«;koj e;kZnk ;srkr-

4-7 eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu (Short run and long run equilibrium of
monopoly) :

eDrsnkj fdaer Lor% fuf’ pr djr vlrks- eDrsnkjhrhy
cktkj gk iw.kZ Li/ksZrhy cktkjk is{kk osxGk vlY;keqGs fdaer o
mRiknu fuf’prh gh osxG;k izdkjph vlrs- T;k fBdk.kh
eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy gksrks- R;kfBdk.kh
eDrsnkjhrhy fdaer o mRiknu fuf’prh gksrs-

Û xzfgrs (Assumptions) :
1- ,dp mRiknd vFkok fodzsrk le:Ik oLrwps mRiknu djrks-
2- eDrsnkjh cktkjkr toGpk Ik;kZ;kpk vHkko vlrks-
3- mRiknd ?kVd cktkjkr Li/kkZ vk

Page 203

2034- uos Li/kZd cktkjkr ;sr ukghr-
5- eDrsnkj egRRke u¶;kps mfn~n” V xkB.;kpk iz;Ru djr vlrks-
6- cktkjkrhy xzkgdkaph la[;k tj h eksBh vlyh rjh dks.krkgh
xzkgd oLrwP;k fdaerhoj iz Hkko Vkdw ‘kdr ukgh-
7- eDrsnkjhrhy fdaEkr vfu;af=r vlrs-
8- eDrsnkj loZ miHkksDR;kad Mwu ,dp fdaer ?ksrks-
9- eDrsnkjh ‘kDrhoj dks.krsp ca/ku ulrs-

v- eDrsnkjhrhy vYidkyhu lerksy (Short run) :
eDrsnkjhrhy vYidkyhu lerksy gks.;klkBh flekar [kpZ o
flekar izkIrh lekurk gh vV iw.kZ vlkoh ykxrs-

1- loZlk/kkj.k uQk (Normal profit) :
vkd`rh % 4-7

o j h y
vkd`rh 4-7 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj fdaer o
[kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk vkgs-
lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs-
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k
uQk feGrks-

munotes.in

Page 204

2042- vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit) :
vkd`rh % 4-8

o j h y v k d ` r h 4 - 8 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ] ^v;*
v{kkoj fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu
fnysyk vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh
^vd* gh fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so>kys vkgs- lerksy T;k fBdk.kh gk srks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk
^dieHk* ,o
3-rksVk (Loss) :

vkd`rh 4-9

munotes.in

Page 205

205 o j h y v k d ` r h 4 - 9 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ] ^v;*
v{kkoj fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu
fnysyk vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh
^vd* gh fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so>kys vkgs- lerksy T;k fBdk.kh gk srks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk
^dieHk* ,o
c- eDrsnkjhrhy fn ?kZdkyhu lerksy (Long run) :
eDrsnkjhrhy fn?kZdkyhu lerksy izLFkkfir dj.;klkBh
[kkyhy vVh iw.kZ djkOkh ykxrs-

flekar [kpZ o flekar izkIrh lekurk-
1-vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit) :

vkd`rh % 4-10

o j h y v k d ` r h 4 - 1 0 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ]
eDrsnkjhrhy fn?kZdkyhu lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs-
fdaer gh ^vd* gh fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sofuf’pr >kys vkgs- lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh
m|ksxlaLFksyk ^dieHk* ,o
T;k fBdk.kh flekar [kpZ o flekar izkIrh lekurk gh
vViw.kZ gksrs] R;kfBdk.kh eDrs nkjkpk lerksy gksÅu eDrsnkjhr
fdaer o mRiknu fuf’prh gksrs- i w . k Z e D r s n k j h r e D r s n k j g k p
,deso fodzsrk vlY;kus m|ksxlaL Fkk vkf.k m|ksx ;karhy Qjd munotes.in

Page 206

206ukghlk gksrks- eDrsnkjkps iqjoB; koj fu;a=.k vlys rjh ekx.khoj
fu;a=.k ulrs- R;kus vkiY;k mRiknukph vf/kd fdaer vkdkjyh
rj R;kP;k mRiknukyk ekx.kh de h ;srs- ;kyV fodzh okvlsy rj fdaer deh djkoh ykxrs] gs Li”V gksrs-

4-8 ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k (Price discrimination @
differentiation) :

iw.kZ Li/ksZr fodzsR;kaph la[;k vla[; vlY;kus ewY;Hksn
djrk ;sr ukgh- rlsp eDrsnkjh;q Dr Li/ksZrgh fo dzsR;kaph la[;k
vusd vlY;kus ewY;Hksn djrk ;sr ukgh- eDrsnkj gk ,deso
fodzsrk vlY;kus vkf.k R;kP;k mRiknukyk toGpk Ik;kZ;
miyC/k ulY;kus QDr eDrsnkjh rp ewY;Hksn dsyk tkrks-
eDrssnkjkyk oLrqfHkUUkrk fue kZ.k dj.;kph xjt ulrs- ,dkp
mRiknukP;k osxosxG;k fdaerh vkdkjY;k tkrkr- rsOgk cÚ;kp
oLrw R;kaP;k lhekar mRiknu [kpk Zis{kk vf/kd fd aerhauk fodY;k
tkrkr- R;keqGs oLrwpk lhekar [kpZ o frph fdaer ;kr
lkj[ksi.kk jkgr ukgh-uQk feGfo. ;kP;k gsrwus ewY;Hksn dsyk tkr
vlrks-

Û ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k % O;k[;k ( Definations of price
discrimination) :

1- felsl jkWfcUlu %
^^,dkp mRiknukP;k osxosxG; k fdaerh vkdkj.ks fdaok
fHkUUkrk vlysY;k mRiknuklkBh ,dp fdaer vkdkj.ks Eg.kts
ewY;Hksn gks;-**

2- fLVXkyj %
^^fofo/k oLrwaph R;kaP;k lhekar mRiknu [kpkZ’kh izek.k’khj
ulysY;k fdaerhauk fodzh dj.ks Eg.kts ewY;Hksn gks;-**

3-fyIls %
^^T;kosGh mRiknd fujfujkG;k xzkgdkauk fujfujkG;k nksu fdaok
tkLr fdaerhuk mRiknu [kpkZ’kh laca/k ulysY;k dkj.kko:u oLrw
fodrks R;kosGh ewY;Hksn gksr vlrks-**

ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] ,dkp izdkjps
mRiknu osxosxG;k fdaerhuk fod.ks Eg.kts ewY;Hksn gks;- eDrsnkj munotes.in

Page 207

207gk ,deso fodzsrk vlY;kus vk f.k R;kP;k mRiknukyk toGpk
Ik;kZ; miyC/k ulY;kus QDr eDrsnkjhr ewY;Hksn dsyk tkrks-
eDrssnkjkyk oLrqfHkUUkrk fue kZ.k dj.;kph xjt ulrs- ,dkp
mRiknukP;k osxosxG;k fdaerh vkdkjY;k tkrkr-

ÛewY;Hksn@fdaer foHksnhdj.kkPks izdkj
(Types @Kinds of price discrimination @differentiation) :

1- O;Drh ewY;Hksn (Personal price discrimination) :
tsOgk eDrsnkj osxosxG;k xzkg dkauk ,dkp izdkjph oLrw
fdaok lsaok osxosxG;k fdaerhauk fodrks rsOgk O;Drh ewY;Hksn
gksrks- mnk- egkjk”Vª jkT; ekxZ ifjogu egkeaMG ,dkp izdkjP;k
izoklh okgrwd lsoslkBh viaXk] o`/n] vkf.k fo|kF;kZauk loyrhps
nj vkdkjrs rj brjkadMwu iw.kZ vkdkj fdaok nj ?ksryk tkrks]
rlsp MkWDVjkadMwu fnyh tk.kkjh lsosps nj-

2- LFkku ewY;Hksn (Place price discrimination) :
LFkku ewY;Hksn Eg.kts eDrsnkj ,dkp izdkjph oLrw vkf.k
lsaok osxosxG;k fBdk.kh osxo sxG;k fdaerhauk fdaok ewY;
vkdk:u fodrks- LFkku ewY;Hksnkps voiwatu (Dumping) mRd`”V
mnkgj.k vkgs]

3- mi;ksx ewY;Hksn (Use price discrimination) :
tsOgk ,[kk|k oLrwps vusd mi;ksx vlrkr rsOgk v’kk
izdkjpk ewY;Hksn dj.ks ‘kD; gksrs- mnk- oht eaMG ohtiqjoBk
;k ,dkp lsoslkBh] ?kjxqrh ok ij] y?kqm|ksx vkf.k ‘ksrhlkBh
loyrhpk nj vkdkjrs rj brjkauk iw.kZ njkus ohtiwjoBk djrs-

4- oxZ ewY;Hksn (Class price discrimination) :
,dkp lsok osxosxG;k ox kZyk osxosxG;k fdaerhuk
iqjfoyh tkbZy] rsOgk R;kyk oxZ ewY;Hksn Eg.krkr- mnk-
flusekx`gkrhy frfdVs-

5- osG ewY;Hksn (Time price discrimination) :
lks;hph o xSjlks;hph osG fopkjkr ?ksÅu tsOgk ,dkp
oLrwP;k o lsosP;k osxosxG;k fd aerh vkdkjY;k tkrkr rsOgk
R;kyk le; ewY;Hksn Eg.krkr-

munotes.in

Page 208

208Û ewY;Hksn@fdaer fdaer foHksnhdj.kkP;k Js.kh
(Degrees of Price discrimination @differentiation) :
izk- ,- lh- fixw (Prof. A. C. Pigou) ;kauh ;k ''Economics of
Welfare'' ;k xzaFkkr ewY;HksnkP;k rhu Js.kh fnysY;k vkgsr-

v- izFke Js.khpk @ifg Y;k ntkZPkk ewY;Hksn (Price
discrimination of the first degree) :
ifgY;k ntkZP;k ewY;Hksnkykp iw.kZ ewY;Hksn vls Eg.krkr-
dkj.k ;k ewY;HksnkeqGs eDrsnkjkdMwu xzkgdkaps tkLrhr tkLr
‘kks”k.k gksrs- ;k izdkjP;k ewY; Hksnkr eDrsnkj vkiY;k mRiknukP;k
izR;sd uxkph osxGh fdaer vkdk jrks- xzkgd oLrwlkBh fdrh
tkLrhr tkLr fdaer ns.;kl r;kj vkgs] ;kaph ekghrh ?ksryh
tkrs- R;keqGs eDrsnkjkyk izR;sd xzkgdkdMwu izR;sd uxkph osxGh
fdaer vkdkjrk ;srs- R;keqGs xzkg dkalkBh dks.krsgh larks”kkf/kD;
f’kYYkd jkgr ukgh- ;k fdaerh x z k g d k a P ; k v k o k D ; k c k g s j
vlrkr- ;k fBdk.kh xzkgdkps ‘kks”k.k gksr vlrs- gs ewY;Hksn
‘kD;rks vkvkd`rh % 4-11

izFke Js.khpk @ifgY;k ntkZPkk ewY;Hksn

ojhy vkd`rh 4-11 o:u vls fnlqu ;srs dh] eDrsnkj
osxosxG;k oLrwP;k uxklkBh osxosxGh fdaer vkdk: ‘kdrks-
eDrsnkj osxosxGs ux osxossx G;k fdaerhuk fodwu xzkgdkaps
lek/kku dk munotes.in

Page 209

209c- nqlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn (Price discrimination of the second
degree) :
nqlÚ;k ntkZP;k ewY;Hksnkr eD rsnkj xzkgdkaps fofo/k xVkar
foHkktu djrks- vkf.k izR;sd xV klkBh osxGh fdaer vkdkjrks-
izR;sd xzkgdkph oLrwlkBhph ek x.kh fHkUUk yofpd vlsy rj
vlk ewY;Hksn ‘kD; gksrks- ;ke/ ;s dkgh izek.kkr larks”kf/kD;
feGrs-eDrsnkj izR;sd xVkarhy lhek ar xzkgdkauk oLrw [kjsnh djrk
;sbZy v’kk i/nrhus fdaer vkdkjrks- v’kk izdkjpk ewY;Hksn
d:u uQk feGfo.;kpk iz;Ru dsyk tkrks-

vkd`rh % 4-12

f}rh; Js.khpk @nqlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn

ojhy vkd`rh 4-12 o:u vls fnlqu ;srs dh]
eDrsnkjkdMwu mRiknukP;k ^vd1 * o ^vd2* gh fdaer ^vu1*
o ^vu2* ;k lapklkBh ?ksryh tkrs- v’kk izdkjpk ewY;Hksn
O;ogkjkr vk
d- frlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn (Price discrimination of the third
degree) :
frlÚ;k ntkZP;k ewY;Hksnkr eDrsnkj vkiY;k laiw.kZ
cktkjkph nksu fdaok rhu micktkjkr (Submarket) foHkkx.kh
djrks vkf.k ,dkp izdkjP;k mRiknuklkBh izR;sd micktkjkr
osxGh fdaer vkdkjrks-
munotes.in

Page 210

210vkd`rh % 4- 13

r`rh; Js.khpk @ frlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn

ojhy vkd`rh 4-13 o:u vls fnlqu ;srs dh]
eDrsnkjkdMwu mRiknukP;k ^vd1 * o ^vd2* gh fdaer ^vu1*
o ^vu2* ;k lapklkBh ?ksryh tkrs- v’kk izdkjpk ewY;Hksn
O;ogkjkr vkmRiknuklkBh izR;sd micktkjk r osxGh fdaer vkdkjyh tkrs-
v’kh fdaer gh R;k micktkjkrhy fdeku ekx.kh fdaer vlsyp
vls ukgh- izR;sd cktkjkrhy fo dzh ;ksX; mRiknu o ekx.khps
izek.k ;koj oLrwph fdaer voyacwu vlrs- ewY;iru@
jk’khikru@ vkarjk”Vªh; ewY;Hksn (Dumping) gs ;kps mÙke mnkgj.k
gks;-

Û ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.kkP;k vVh (Conditions of price
discrimination) :

1- micktkjkr iqjsls varj vlkos %
ewY;Hksn ‘kD; gks.;klkBh , d k m i c k t k j k r w u n q l Ú ; k
micktkjkr oLrw us.ks ‘kD; gksÅ u;s- Eg.ktsp LoLr cktkjkrhy
oLrw egkx micktkjkr fod.ks ‘kD; gksÅ u;s ;klkBh nksu
micktkjkr iqjs’kk izek.kkr varj vlys ikfgts-

2- ekx.khP;k yofpdrsr varj vlkos %
T;k oLrwauk tkLr fdaer vkdkjko;kph vkgs] v’kk oLrwph
ekx.kh deh yofpd vlyh ikfgts ;kmyV T;k oLrawuk deh munotes.in

Page 211

211fdaer vkdkjko;kph vkgs] v’kk oLrwph ekx.kh tkLr yofpd
vlyh ikfgts-

3- nqgsjh fofue;kpk vHkko vlkok%
cktkjkr tj nqlÚ;kank fofue; gks.kkj ulsy rj ewY;Hksn
‘kD; gksrks- dkj.k T;kyk oLrw deh fdaerhr fodyh xsyh vkgs]
R;kaP;kdMwu ijr fodzh gk s.;kPkh ‘kD;rk vlrs-

4- cktkjisBsph viw.kZrk vlkoh %
cktkjisBsr xzkgdkyk fdaerh ckcrps Kku ulkos] R;keqGs rks
,dkp oLrwyk deh tkLr fdae r ns.;kdfjrk r;kj gksbZy-

5- dk;|kph ekU;rk %
fof’k”V ckchlkBh dk;|kph ekU;rk vlsy rj ewY;Hksn
‘kD; gksrs- mnk- osxosxG;k oLrwP;k okgrwdhlkBh osxosxGk dj
vkdkjyk tkrks-

6-vYi fdaer HksnkdMs nqyZ{k %
xzkgd tj vYi fdaer Hksn kdMs nqyZ{k djr vlsy rjp
fdaer ewY;Hksn ?kMwu ;s.;kph ‘kD;rk vlrs-

7-iqjoB;koj iq.kZ fu;a=.k %
eDrsnkjkps iqjoB;koj iw.kZ fu;a=.k vlkos] rjp
ewY;Hksn@fdaer foHksnhdj.k ?kMwu ;sbZy-

Ûfdaer foHksnhdj.kkps v kfFkZd o lkekftd ifj.kke (Economic
and social effects of price discrimination) :
1- fdaer vkdkjrkuk Jhear o xjhc Hksn tj dsyk xsyk rj]
xjhckaP;klkBh de h fdaer vkdkjyh tkrs] R;kaeqGs xjhckaP;k
dY;k.kkr ok< gks.;kl enr gksrs-
2- Jhear o xjhc Hksn tj dsyk xsyk rj] o xjhckaP;klkBh
deh fdaer vkdkjyh rj lkekftd lersr ok< gks.;kl enr
gksrs- mnk- xzkeh.k Hkkxkrhy MkWD Vj lsaok] cl lsaok-
3- jk’khikru gk fdaer foHksnhdj.kkpk ,d izdkj vkgs] T;kr
vkarjk”Vªh; cktkjkr oLrw deh fdaerhyk fodyh tkrs] R;karwu
oLrwyk fons’kkr ekx.kh ok?ksrys tkrs] ,dw.kr% R;krwu Lons ’kh mRiknu ok munotes.in

Page 212

212ÛeDrsnkjhrhy fdaer foHksnhdj.kkrhy lerksy (Equilibrium of
price discrimination monopolist) :
Û xzfgrs (Assumptions) :
1- nksUgh cktkjkrhy flekar izkIrh leku vlrkr-
2- nksUgh cktkjkrhy flekar izkIrh [kpkZcjkscj vlrs-
3- ,dk cktkjkrwu nqlÚ;k cktkjkr oLrwph iqufodzh gksrk dkek
u;s-
4- izR;sd cktkjkrhy ekx.khph y o f p d r k o s x o s x G h v l y h
ikfgts-

vkd`rh % 4-14

ojhy vkd`rh 4- 14 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^v* cktkj
gk yofpd cktkj vkgs] ;k cktkjkr eDrsnkjkyk deh uQk
feGrks- ^c* cktkj gk vyofpd c k t k j v k g s ] ; k c k t k j k r
eDrsnkjkyk tkLr uQk feGrks- ,dw.k lhekar [kpZ o ,dw.k
lhekar izkIrh odz ,desdkauk ^l * fcanwr Nsnrkr] ,dw.k cktkjkr
^vu* ,otkbZy- ^v* cktkjkr ^vd1* gh fdaer vkdkjyh tkbZy vkf.k
^c* cktkjkr ^vd2* gh fdaer vkdkjyh tkbZy- eDrsnkj
ekx.khP;k yofpdrsuqlkj cktkjkap s izdkj ikMrks-tkLr yofpdrk
vl.kkÚ;k micktkjkr deh fdaer vkdkjrks] rlsp deh
yofpdrk vl.kkÚ;k cktkjkr tk Lr fdaer vkdkjrks- ;keqGs
eDrsnkjkyk tkLrhr tkLr uQk fe Gfo.;kps mfn~n”V lk/; djrk
;ssrs- eDrsnkjkyk fdrh Qk;nk gk sbZy gs] ,dw.k flekar [kpZ o
,dw.k flekar izkIrh ;kaP;k lerksyko:u Bjsy-

munotes.in

Page 213

2134-9 ewY;iru@jk’khikru@ vkarjk”Vªh; ewY;Hksn (Dumping) :

jk’khikru e/;s ,dkf/kdkjh vkiY;k ns’kkr eDrsnkj vlrks
o vkarjk”Vªh; cktkjisBsr ,d lo ZlkekU; Li/kZd vlrks- ;krwu
eDrsnkjkyk Lons’kkr uQk izkIr gksrks o vkarjk”Vªh; cktkjkr
vfrfjDr uQk izkIr gksr ukgh- i. k fons’kh cktkjkr opZLo fuekZ.k
djrk ;sr vlrs-

Û ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn % O;k[;k
(Definations of Dumping) :
^^jk’khikru ewY;Hksnkps vls ,d :Ik vkgs dh] T;kr
,dkf/kdkjh Lons’kh cktkjkr oLrw tkLr fdaerhyk fodrks vkf.k
fons’kh cktkjkr rhp oLrw rks deh fdaerhyk fodr vlrks-
mRiknd vkiY;k ns’kkr ,dkf/kdk jh vlrks rj fons’kkr R;kyk
vusd mRikndka’kh LIk/kkZ djkoh ykxrs**

Û ewY;irukph mn~nh”V;s (Objectives of dumping) :
1- fons’kh cktkjisBsoj fu;a=.k feGfo.ks-
2- jkstxkjkr ok< ?kMowu vk.k.ks-
3- ok4- fons’kkr vkiY;k oLrwph ekx.kh fuekZ.k dj.ks-
5- ok6- ekx.khP;k yofpdrsP;k varjkpk Qk;nk ?ks.ks-
7- fons’kh pyu izkIr dj.ks-

Û ewY;iru ;’kLoh dj.;klkBhP;k vVh (Conditions for success
of dumping) :
1- mRikndkph Lons’kkr eD rsnkjh vlk;yk gkoh-
2- nksUgh cktkjkr ekx.khph yo fpdrk fHkUu vlk;yk gkoh-
3- oLrwaph nqgsjh fodzh gksrk dkek u;s-

Û xzfgrs (Assumptions) :
1- mRikndkph fodzh nksu ns’kkr dsyh tkrs-
2. mRikndkph Lons’kkr eDrsnkjh vkgs-
3. cktkjkr iw.kZ Li/kkZ vfLrokr vkgs-

munotes.in

Page 214

214vkd`rh % 4-15

ojhy vkd`rh 4-15 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer] izkIrh o [kpZ n’kZfoyk v k g s - ^ v { k * v { k k o j m R i k n u
n’kZfoyk vkgs- vkarjk”Vªh; cktk jkr fodzsrk ,d Li/kZd vlrks-
vkd`rhr ljkljh izkIrh odz] flekar izkIrh odz] flekar [kpZ odz
n’kZfoys vkgsr- vkarjk”Vªh; cktkjkr ljkljh izkIrh odz ( A R ) o
flekar izkIrh odz ( M R ) gk odz ^v{k* v{kkyk lekarj vkgsr-
flekar [kpZ odz (MR) ljkljh izkIrh odzkauk ( A R ) [kkywu Nsnrks-
eDrsnkj ^dlid1* brdk uQk rks ns’kkr deforks o moZfjr
^uu1* mRiknu rks vkarjk”Vªh; cktkjkr fodrks- eDsrnkjkyk
Lons’kkr uQk izkIr gksrks] R;kyk vkarjk”Vªh; cktkjkr vfrfjDr
uQk izkIr gksr ulyk rjh fons’k h cktkj opZLo fu ekZ.k djrk ;sr
vlrs-

4-10 eDrsnkjh ‘kDrh %vFkZ o ekiu (Monopoly power:
meaning and measurement) :

Û eDrsnkjh ‘kDrh % vFkZ (Meaning of monopoly power) :
^^eDrsnkjkph fdaer o mRiknu ;koj fu;a=.k Bso.;kp h
{kerk Eg.kts eDrsnkjh ‘kDrh fdaok cktkj ‘kDrh gks;-**

eDrsnkjh iw.kZ o ‘kq/n Lo:ikr d/khp fnlr ukgh-
eDrsnkjh deh o vf/kd izek. kkr vlrs- fdaer Bjfo.;klkBh munotes.in

Page 215

215fdaok mRiknu Bjfo.;ke/;s m| ksxlaLFkk fdrir Lora= vkgs
R;kP;k izek.kkoj R;k m|ksxlaLFksps eDrsnkjh lkeF;Z Bjr vlrs-

ÛeDrsnkjh ‘k Drh % ekiu (Measurement of monopoly power) :
eDrsnkjh ‘kDrhP;k ekiukckc rhr vusd Ik;kZ;h n`”Vksdksu
vkgsr R;ke/;s ekx.khph fdae r yofpdrk] Nsnd yofpdrk
i/nr] uQk nj i/nr] ekx.kh od zkP;k mrkj] dsnzhdj.k izek.k
(Concentration ratio) ] u¶;kpk nj ;kapk lekos’k gksrks-

1- eDrsnkjh ‘kDrhpk yuZjpk funsZ’kkad (Lerner’s index of
monopoly):
izk-,-ih-yuZj ;kauh eDrs nkjh ‘kDrhps ekiu fnys vlwu rs
vfr’k; yksdfiz; vkgs-eDrsnkjhps izek.k ftrds tkLr frrdk
fdaer (AR) o lhekar [kpZ ;krhy Qjd tkLr vlrks- ;k
Qjdkyk fdaerhus HkkxY;kl feG.kk js xq.kksRRkj Eg.kts eDrsnkjh
fdaok ,df/kdkjh ‘kDrhpk funsZ’kk ad gks;- gk ‘kwU; rs ,d ;k
e;kZnsr vlrks-

Û lw= o mnkgj.k (Formula and example) :
letk] fdaer 10 :- vkf.k lhek ar [kpZ 5 :- vkgs] rj
,dkf/kdkj lkeF;Z lwpdkad
fdaer - fl-izk- ¼10&5½ 5
,dkf/kdkj ‘kDrh ¾ ¾ ¾ 0-5
fdaer ¼10½ 10

;k fBdk.kh vls fnlrs dh] lhekar izkIrh o ekx.khph
yofpdrk ;kaP;krhy ijLijlaca/ kkeqGs ,dkf/kdkj lkeF;kZpk
lwpdkad gk ekx.kh yofpdrk ek iukadkP;k O;qRdek,oekx.kh yofpdrk ftrdh deh rs ojkfgy-

,dkf/kdkÚ;kph ‘kDrh gh ekx.kh yofpdrsP;k myV
(Inverse) vlrs- Eg.kwup ;k cktkjisBsr ekx.khph yofpdrk gh
tkLr vlrs rsFks ,dkf/kdkjh ‘k Drh deh vlrs o ;keqGs v’kk
cktkjisBsr R;kyk deh fdaer vkdkjkoh ykxrs- ftFks R;kP;k
mRiknukdfjrk ekx.khph yofpdrk deh vlrs- rsFks rks tkLr
fdaer vkdkjrks- ákp rÙokoj ,dkf /kdkjh ewY;Hksnu d: ‘kdrks-
fdaer o flekar [kpZ ;kaP;krhy QjdkeqGs eDrsnkjh O;Dr gksrs
vlk vankt yuZj lw=krwu gksrks - ;k ekstekikr dkgh e;kZnk munotes.in

Page 216

216vlwugh izks-Muyki] dkysLdh ;kau h izLrwr i/nrhl egÙo fnys
vkgs-

Û yuZjP;k funsZ’kkadkojhy e;kZnk (Limitations) :
1- fcxj&fdaer Li/ksZP;k cktkjkr ;k i/nrhus eDrsnkjh ekstrk
;sr ukgh-
2- oLrwHksn vl.kkÚ;k vYikf/kdkjkr e D r s n k j h p s l k e F ; Z e k s t r k
;s.kkj ukgh-
3- iqjoB;koj fu;a=.k ;k {kersrwu eDrsnkjhrhy lkeF;Z O;Dr
gksÅ ‘kdrs-

2- Nsnd yofpdrk i/nr (Cross elasticity method):
gh i/nr ifgys dWYMkWj ;kauh lwfpr dsyh- o rh vf/kd
ekU; o izpfyr dj.;kpk iz;Ru iz ks-jkWcVZ fVªfQu ;kauh dsyk-
fVªfQu ers] ,dkf/kdkj ‘kDr h ekstrkuk ekx.khph fdaer
yofpdrk fopkjkr u ?ksrk R;k, soth ekx.khph Nsnd@frjdl
yofpdrk fopkjkr ?;koh- T;k oL rwyk Ik;kZ; oLrw miyC/k
ulrkr v’kk oLrwP;k ekx.khph frjdl yofpdrk ‘kwU; jkghy
o ák ‘kwU;kyk O;qRdze (Reciprocal) gk vuar jkghy- Eg.ktsp
isfrjdl yofpdrk ‘kwU;kis{kk tso< h tkLr vlsy rso‘kDrh deh jkghy-

fVªfQu lq= (Formula) :
^{ k* oLrwaP;k ekx.khrhy cnykps izek.k
ekx.khph Nsnd yofpdrk ¾
^;* oLrwaP;k fdaerhrhy cnykps izek.k

Û fVªfQuP;k funsZ’kkadkojhy e;kZnk (Limitations) :
1- O;ogkjkr R;kaP;k O;k[;sizek .ks ‘kq/n ,dkf/kdkj vl.ks
v’kD; vkgs] Eg.kwu gh i/nrh fu:Ik;ksxh Bjrs-
2- dks.kR;kgh isyofpdrk Bjfo.ks dBh.k vkgs-

3- eDrsnkjh ‘kDrhpk funsZ’kkad Eg.kwu uQk nj (Profit rate as
the index of mo nopoly power):
izks- csu ;kauh ;k ckcr fo pkj ekaMys- ,dkf/kdkj ‘kDrh gh
vfrjhDr u¶;kP;k vk/kkjs ekst yh tkrs- tso

Page 217

217tkLr rsovlk/kkj.k uQk feGrks- O;olk;la LFksl feG.kkÚ;k LFkwy njkph
lkekU; uQk njk’kh (normal profit rate) rwyuk d:u eDrsnkjh
‘kDrhlaca/kh dkgh dYiuk ;sÅ ‘k drs- tj O;olk;krhy lkekU;
uQk nj 30 VDds vlsy vkf.k O;olk;laLFksl 35 VDds uQk
feGr vlsy rj lkekU; njkis{kk tknk vlysyk LFkwy uQk nj
gk eDrsnkjh ‘kDrhpk funsZ’kkad vkgs- gk uQk nj tknk vlsy rj
eDrsnkjh ‘kDrh vf/kd vlrs-
,dkf/kdkj lkeF;Z ¾ izR;{k ykHk & izlkekU; ykHk

Û izks- csu P;k funsZ’kkadkojhy e;kZnk (Limitations) :
1- ‘kq/n uQk Bjforkuk ?klkjk fu/khpk fopkj dsyk ukgh-
2- isvkgs-
3- ,dkf/kdkjk O;frfjDr brj dkj.kk auh ykHk feGkysyk vlsy rj
,dkf/kdkj ‘kDrhps ek steki gks.kkj ukgh-

4-jksFkl~pkbZYM i/nr (Rothschild method) :
jksFkl~pkbZYM i/nrhuqlkj ism|ksxkP;k ekx.kh odzkP;k mr kjk’kh vlysY;k vuqikrkuqlkj
isekx.kh odz deh yofpd rj R;kP;k rqyusr istkLr yofpd vlrks-

^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy cnykps izek.k
,dkf/kdkjh lkeF;Z ¾
^; * oLrwaP;k fdaerhrhy cnykps izek.k

isnjE;ku vlw ‘kdrs- ‘kq/n ,dkf/k dkj ,d isism|ksxkP;k ekx.kh odzkP;k mrkjkrhy varj ‘kwU; vlrs- R;keqGs
lqpdkad ,d ;srks- ;kpk vFkZ iw.kZ ,dkf/kdkj lkeF;Z vlrs-

5- dsanzhdj.k xq.kksÙkj (Concentration ratio) :
dsanzhdj.k xq.kksÙkj Eg.kts m|ksxkrhy eksB;k O;olk;laLFksps
fodzhojhy fu;a=.k gks;-
munotes.in

Page 218

218 v’kkizdkjs ,dkf/kdkj lkeF;Z ekst.;kP;k vusd i/nrh
vkgsr- izR;sd i/nrhP;k e;kZnk gh vkgsr izks- psacjyhu ers]
,dkf/kdkjkph ,dkf/kdkj ‘kDrh@ lkeF;Z vpwdi.ks ekstrk ;sr
ukgh- dkj.k rs ,[kk|k O;DrhP;k v k j k s X ; k P ; k f L F k r h p s e k i u
dj.;klkj[ks vkgs- ;k i/nrhr n k s ” k v l y s r j h R ; k i / n r h
egÙokP;k vkgsr] dkj.k ;krw u yqVk: ‘kDrhPkh dYiuk ;sr
vlrs- ;k i/nrh ,dkf/kdkj fu;a =.kkr ekxZn’kZu d: ‘kdrkr-

4-11 eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks (Causes of
Monopoly power)

osxosxG;k ?kVdkaeqGs cktkjkr eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gksr
vlrs- eDRksnkjh fuekZ.k gks.;k ph dkj.ks iq1- uSlfxZd eDrsnkjh@dPP;k ekykoj fu;a=.k vlY;kl
eDrsnkjh fuekZ.k gksrss-
2- eDrsnkjkps lk/kulkeqxzhoj fu;a =.k vlY;kl eDrsnkjh fuekZ.k
gksr vlrs-
3- ra=Kkukoj fu;a=.k vl.;kus eDrsnkjhyk pkyuk feGrs- mnk-
fo’ks”k ra=Kku-
4- dk;nsf’kj laj{k.kkrwu eDrsnkjh r;kj gksr vlrs- mnk- isVaV
vf/kdkj] VsªM ekdZ] dkWihjkbZV] ijokuk b-
5- dkVsZy fufeRRkh ¼O;olkf;d la;kstu½ (cartel formation)
gh ladYiuk eDrsnk jh ?kMwu vk.krs-
6- ,df=r e;kZnhr fdaer /kksj.k eDrsnkjh fuekZ.k djsy-
7- eksB;k o tqU;k m|ksxkaps Qk;ns feGr vlrhy rj eDrsnkjh
vf/kd cGdV gksrs-
8- O;olkf;d izfr”Bk feGfo.;klkBh eDrsnkjhpk voyac dsyk
tkrks-
9- ufou m|ksxlaLFkkP;k izos’kkl ca/kus vlrhy rj eDrsnkjh
vf/kd izHkkoh gksbZy-
10- tksjnkj tkghjkrckthrwu eDrs nkjh vk.k[kh tksj /k: ‘kdrs-
11- lrr mRiknu foHksnhdj.kkrw u eDrsnkjhyk vf/kd O;kidrk
;sbZy
12- vxzx.; mRiknu gh ladYiuk eDrsnkjh fuekZ.k djrs- munotes.in

Page 219

21913- HkkaMoy izek.k gs vf/kdps vlsy rj cktkjkr eDrsnkjh
fuekZ.k gks.;kl enr feGsy-
14- ljdkjh oLrw o lsaoke/;s eDrsnkjh fuekZ.k gksr vlrs] mnk-
T;k oLrwaph fdaer ok<.kkj vl sy rj o R;krwu xjhckaps
‘kks”k.k gks.kkj vlsy rj v’kk oLrw ljdkj vkiY;k
fu;a=.kk[kkyh R;k oLrw vk.krs-
15-oLrw fu”Bsrwu oLrwph ekx.kh vf/kd ok<.;kph ‘kD;rk vlrs]
Eg.ktsp vf/kdP;k ekx.khrwu eDrsnkjh fuekZ.k gksbZy-
16-ljdkjh /kksj.kkaP;k deh&izH kkokoj eDrsnkjh voyacwu jkgw
‘kdsy- mnk- ljdkjh /kksj.k tj eDrsnkjh fu;a=.kkckcr
dMd@tkpd vlrhy rj] eDrsnkjhyk vkGk clsy-

4-12 lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjh (Public policy and
monopoly) :

eDrsnkjhewGs xzkgdkauk deh o vf/kd izek.kkr =kl lgu
djkok ykxrks- R;kosGh ljdkj / kksj.kkRedfjR;k eDrsnkjh deh
djhr vlrs] R;krwu xzkgdkauk la j{k.k ns.;kpk iz;Ru dfjr vlrs-
R;kaps Li”Vhdj.k iq
1- oLrwP;k fdaeroj fu;a=.k %
l j d k j x z k g d k a P ; k j { k . k k l k B h f d aerhoj fu;a=.k Bsors- R;keqGs
eDrsnkjkauk deh fdaerhyk oLrw feGrs o R;krwu xzkgd iwohZis{kk
tkLr oLrwapk miHkksx ?ksr vlrkr-

2- djke/;s o`/nh %
l j d k j d j v k d k j . k h d : u e D r s n k j h o j f u ; a = . k B s o r v l r s ]
ts.ks d:u R;kaP;kdMhy uQk dkdj] Bksd jDdeh dj-

3- eDrsnkjh fojks/kh dk;ns %
O ; o l k ; l a L F k s P ; k e D r s n k j h l a ;ksxkl izfrca/k ?kky.;klkBh
dk;ns d:u] ljdkj mRiknukoj fu;a=.k Bsow ‘kdrs-

4- izfl/nh ek/;ekpk okij %
eDrsnkjkaps xSj O;ogkj izzfl/nh ek/;ekrwu yksdkaleksj vk.kys
rj eDrsnkjhyk vkGk clsy-
munotes.in

Page 220

2205- jk”Vªh;hdj.k %
T ; k o L r w o l s a o k i k l w u e D r s n k j x z k g d k a p s ‘ k k s ” k . k d j r k r ]
v’kk oLrw o lsaokps mRiknu o forj.k ljdkjus vkiY;k gkrh
?ksrys ikfgtsr-

6-Ik;kZ;rsps vfLrÙo %
cktkjkr tj eDrsnkjh oLrwaP;k leksj Ik;kZ;h oLrw fuekZ.k
dsY;k rj eDrsnkjh deh gksrs] o fdaerh deh gksÅ ykxrkr-
Ik;kZ;rsP;k vfLrRokeqGs eDrsnkjkP;k ekx.kh odzkph yofpdrk
ok
7- xzkgdkaph eDrsnkjh %
tj fdaer ;k okgksr vlrkr o fdaerhyk vkGk ?k kyr vlrkr] R;krwu eDrsnkjh
fu;a=.kkr ;sr vlrs-

lkoZtfud /kksj.k o eDrsnk jh ;k o:u vls fnlrs dh]
ljdkj vkiY;k cktwus eDrsnk jh deh dj.;kPkk iz;Ru djhr
vlrs] eDrsnkjkyk lq/nk cktkj foLrkjkph vis{kk vlrs] i.k
eDrsnkjkyk yksdkaP;k izfrdzh;kaph f H k a r h v l r s R ; k e q G s r k s g h
vf/kd fdaer vkdkjr ukgh] gs fnlwu ;srs-

4-13 lkjka’k (Summary) :

‘kq/n Li/ksZe/;s (Pure competition) vla[; xzkgd o fodzsrs]
,dftulh oLrw] eqDr izos’k @vkxeu o fuxeu gh rhu
xq.koSf’k”V;s fnlwu ;srk r o iw.kZ Li/ksZe/;s (Perfect competition)
vla[; xzkgd o fodzsrs] ,dftul h oLrw] eqDr iz os’k@vkxeu o
fuxeu] iw.kZ cktkj ekfgrh] mRi knu ?kVdkaph iw.kZ xfr{kerk]
okgrwd [kpkZpk vHkko gh lgk eq [; xq.koSf’k”V;s fnlwu ;srkr-
eDrsnkjkpk vHkko Eg.kts iw.kZ Li /kkZ gks;- eDrsnkjh gk viw.kZ
Li/ksZpk ,d Hkkx vkgs- eDrsnkjh gh oS;fDrd laLFkk] Hkkfxnkjh
laLFkk] la;qDr HkkaMoyh laLFkk v‘kh vlrs- eDrsnkjh gs ifjiw.kZ
Li/ksZps ladqfpr Lo:Ik vlrs- toGpk Ik;kZ; ul.kkÚ;k fof’k”V
oLrwps mRiknu o fodzh dj.kkjh ,dp O;olk;laLFkk vlrs rsOgk
eDRksnkjh fuekZ.k gksrs- ,[kk|k oL rwP;k mRiknu dk;kZr tsOgk brj
O;olk;laLFkkpk izos’k gksr ukgh rsOgk R;k fof’k”V O;olk;laLFksl
eDrsnkjh izkIr gksrs] gs fnlqu ;srs-
munotes.in

Page 221

2214-14 iz’u (Questions) :

1- Ikw.kZ Li/ksZpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s Li”V djk-
2- iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd Li”V djk-
3- iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
Li”V djk-
4- eDrsnkjhpk vFkZ]O;k[;k] izdkj] oSf’k”;s Li”V djk-
5- eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
Li”V djk-
6- ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj. k gh ladYiuk Li”V djk-
7- eDrsnkjh ‘kDrhpk vFkZ o Rkhps ekiu Li”V djk-
8- lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjhrhy laca/k l”V djk-
9- fVik fygk-
1- eDrsnkjhps xq.k o nks”k-
2- ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn-
3- eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ. k gks.;kph dkj.ks-


munotes.in

Page 222

2224v

cktkj jpuk fo’ys”k.k&Hkkx % 2
(Market structure analysis- Part-2)

Û izdj.k jpuk (Unit Structure) :
4v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
4v-1 izLrkouk
4v-2 eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s
4v-3 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok
4v-4 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrh y vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu
4v-5 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk
4v-6 leqg lerksy
4v-7 fodzh [kpZ
4v-8 oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k
4v-9 };kf/kdkj % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s
4v-10dquksZ izfreku
4v-11vYikf/kdkj % vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s
4v-12 lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj ;kae/khy
Qjd
4v-13vlax.ker vYikf/kdkj % fdaer ;q/n o fdaer
rkBjrk@ckdnkj ekx.kh odz
4v-14 lax.ker vYikf/kdkj % dkVsZy o fdaer usr`Ro
4v-15 [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr ladYiuk
4v-16 fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy fo’ys”k.kkRed
O;wgjpuk
4v-17 dS|kph dksaMh
4v-18 lkjka’k
4v-19 iz’u

munotes.in

Page 223

2234v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :

Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZph vFkZ] O;k[ ;k o oSf’k”;s Lketwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vi O;;@mf.kok tk.kwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@
larqyu letwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vf rfjDr {kerk tk.kwu ?ks.ks-
Û leqg lerksy gh ladYiuk vH;kl.ks-
Û fodzh [kpZ gh ladYiuk vH;kl.ks-
Û oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k gh ladYiuk vH;kl.ks-
Û };kf/kdkjkpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s letwu ?ks.ks-
Û dquksZ izfreku vH;kl.ks-
Û vYikf/kdkjkpk vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s letwu ?ks.ks-
Û lax.ker vYikf/kdkj o vlax.k er vYikf/kdkj ;kae/khy Qjd
Û vlax.ker vYikf/kdkj krhy fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk @
ckdnkj ekx.kh od z tk.kwu ?ks.ks-
Û lax.ker vYikf/kdkjkrhy dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k ladYiuk
ikg.ks-
Û [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr ladYiuk tk.kwu ?ks.ks-
Û fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/n karkrhy fo’ys”k.kkRed O;wgjpuk
vH;kl.ks-
Û dS|kph dksaMh gh ladYiuk vH;kl.ks-

4v-1 izLrkouk (Introduction) :

lu 1933 e/;s lkS- tkWu jkWchUlu ;kauh ''Economics of
imperfect competition'' ;k fuca/kkrwu viw.kZ Li/kkZ gh ladYiuk
ekaMyh- viw.kZ Li/ksZrhy eDrsnkjh;qqDr Li/ksZe/;s mRikndkaph la[;k
iw.kZ Li/ksZ brdh ulrs- eDrsnkjh;q Dr Li/ksZr oLrwHksn fnlwu ;srks-
eDrsnkjh;qqDr Li/kkZ Eg.kts izR; {k O;ogkjkl vuqHkokl ;s.kkjh
cktkjisB gks;- vYikf/kdkjke/;s vYi fodzsrs vlrkr- R;kaph
la[;k 2 is{kk tkLr o 10 is{kk deh vlrs- };kf/kdkje/;s nksu
fodzrs vlrkr- dszrkf/kdkj cktkji sBsr fodszrs vusd o dzsrk ,d
vlrks- mHk;fo/k ,dkf/kdkj cktkjisBsr ,d fodszrk o ,d dszrk
vlrks- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vfrjhDr {kerk] leqg lerksy] munotes.in

Page 224

224fodzh [kpZ] oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k ;k lkj[kh xq.k oSf’k”V;s
fnlqu ;srkr- };kf/kdkjkr dquksZ izfreku vf/kd izHkkoh Bjys vkgs-
vlax.ker vYikf/kdkj kr fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk fnlwu ;srs
o lax.ker vYikf/kdkjkr dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k ladYiuk
ikgko;kl feGrkr- vYikf/kdkjkr [ksG fl/nkarkpk okij vf/kd
izHkkoh Bjyk vkgs- fo’ks”kr% [ksG fl/nkarkrhy dS|kph dksaMh gh
ladYiuk vYikf/kdkjkrhy fu.kZ; izdzzh;sr egÙoiw.kZ Bjyh vkgs-

izLrwr izdj.kkr ;kaph eDrsnkjh ;qDr Li/ksZph vFkZ] O;k[;k o
oSf’k”;s] eDrsnkjh;qDr Li/ksZrh y viO;;@mf.kok] eDrsnkjh;qDr
Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu]
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjD r {kerk] leqg lerksy] fodzh
[kpZ] oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj. k] };kf/kdkjkpk vFkZ] O;k[;k
o oSf’k”;s] dquksZ izfreku] vYik f/kdkjkpk vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s]
vYikf/kdkjkrhy viO;;@mf.kok] vlax.ker vYikf/kdkj krhy
fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk@ckdnkj ekx.kh odz] lax.ker
vYikf/kdkjkrhy dkVsZy o fdaer usr`Ro] [ksG fl/nkarkrhy
ewyHkwr ladYiuk] fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy
fo’ys”k.kkRed O;wgjpuk] dS|kph dksaMh ekfgrh ?ks.kkj vkgksr-

4v-2 eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s
(Meaning, Definations and fe atures of monopolistic
competition ) :

Û eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % vFkZ ( M e a n i n g o f m o n o p o l i s t i c
competition) %

eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gs eDrsnkjh o iw.kZ Li/ksZps feJ.k vkgs-
(Monopoly + Competition) lu 1933 e/;s iz ks- psacjyhu b-
,p ;kauh ''Theory of monopolistic competition'' ;k fuca/kkrwu
eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gh ladYiuk ekaMyh- eDrsnkjh;qqDr Li/ksZe/;s
mRikndkaph la[;k iw.kZ Li/ksZ brdh ulrs- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr
oLrwHksn fnlwu ;srks- eDrsnkjh;qqD r Li/kkZ Eg.kts izR;{k O;ogkjkl
vuqHkokl ;s.kkjh cktkjisB gks;- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vusd
O;olk;laLFkk fudV lacaaf/kr oL rwaph fodzh djrkr iajrw le:Ik
oLrawph ukgh-

munotes.in

Page 225

225Û eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % O;k[;k ( Definations of monopolistic
competition ) :
1- izks- psacjyhu %
^^eDrsnkjh;qDr Li/kkZ Eg.kts iw.kZ Li/kkZ o ,dkf/kdkj ;k nksUgh
cktkjisBkaP;k e/khy vl. kkjh ifjfLFkrh gks;-**

2- izks-ysIVfop %
^^eDrsnkjh;qDr Li/kkZ cktkjkph v’kh fLFkrh vkgs dh] T;ke/;s
dks.kR;kgh oLrwps vusd fodzsrs vkfodzsR;kaph oLrw vU; fodszR;kai s{kk FkksMh osxGh vlrs- **

3- lWE;wYlu vkf.k ukWj ^^eDrsnkjh;qDr Li/kkZ Eg.kts v ’ k h c k t k j j p u k d h ] T ; k r
toGpk Ik;kZ;h vlysY;k iajrw iw .kZ Ik;kZ;h ulysY;k oLrwapk
iqjoBk dj.kkjs vusd fodzsrs vlrkr-**

4- izks- jkWcVZ %
^^T;kosGh vusd m|ksxlaLFkk ,d esdkauk Ik;kZ;h Bj.kkÚ;k oLrwaph
fufeZrh djhr vlrkr vkf.k brj m| ksxlaLFkkukgh R;klkj[;k iajrw
fujkG;k oLrw r;kj d:u R;k ck tkjkr izos’k dj.;kps eqDr
Lokra«; vlrs v’kh fLFkrh Eg.kts eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gks;-**

5- izks- lyokVksj %
^^eDrsnkjh;qDr Li/kkZ la?kVus’ kh laca/k Bsors ;ke/;s vusd
O;olk;laLFkk fudV lacaaf/kr oL rwaph fodzh djrkr iajrw le:Ik
oLrawph ukgh-**

6- izks- ts- ds-esgrk %
^^izR;{kkr fofue;kph v’kh fLFkrh vlrs dh] T;k fLFkrhyk
viw.kZ eDrsnkjhph fLFkrh Eg.krk ;sbZy vkf.k vkaf’kd eDrsnkjkP;k
fLFkrhdMs nqlÚ;k n`”Vhus cf?krys rj rh viw.kZ Li/ksZph fLFkrh
vlrs-**

ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gh
iw.kZ Li/kkZ o ,dkf/kdkj ;k nksU gh cktkjisBkaP;k e/khy vl.kkjh
ifjfLFkrh vkgs- eDrsnkjh;qqDr Li /kkZ Eg.kts izR;{k O;ogkjkl
vuqHkokl ;s.kkjh cktkjisB gks;- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vusd
O;olk;laLFkk fudV lacaaf/kr oL rwaph fodzh djrkr iajrw le:Ik
oLrawph ukgh- munotes.in

Page 226

226Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZph oSf’k”;s@y{k.ks (Features of
monopolistic co mpetition ) :
1- ;k cktkjkr vusd m|ksxlaLFkk vFkok fodszsrs vlrkr-
2- ;k cktkjkr oLrwHksn fdaok oLrwoSfpR; vktkfgjkr] VªsMekdZ] oLrwaph jp uk] vkdkj] jax] fodzh dyk-
3- ;k cktkjkr tkfgjkr ckth pkyr vlrs-
4- ;k cktkjkr fodzh [kpZ gk dsyk tkr vlrks-
5- leqg fdaok xV ladYiuk ;k cktkjkr fnlwu ;srs-
6- m|ksxlaLFkkps Lora«; O;ogkj pkyr vlrkr-
7- ;k cktkjkr xSj fdaer@ewY; Li/kkZ vk8- ;k cktkjkr fdaerhP;k ckcr hr rQkor vk9- ;k cktkjkr tkLr yofpd ek x.kh vk10-;k cktkjkr ygku vkdkjkP;k is<;k vk11-vfrfjDr mRiknu {kerk vfLrokr vlrs-
12-iw.kZ Li/ksZP;k rwyusr tkLr fdaer vk13-cktkjisBsfo”k;hps xzkgdkps vKku vk14-eqDr izos’k o eqDr fuxZeu fnlqu ;srs-
15-ukoykSfdd vk16-okgrwd [kpZ fnlwu ;srks-
17- fudVps Ik;kZ; miyC/k vlrkr-
18-;k cktkjkrhy ekx.kh od z mrkjR;k Lo:ikpk vlrks-

vkd`rh % 4v-1

munotes.in

Page 227

2274v-3 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok (Limitions
of monopolistic competition) :

1- csdkjh vk2- vfrjhDr mRiknu{kerk ok ij dsyk tkr ukgh-
3- okgrwd [kpkZpk viO;; vk4- tkfgjkr [kpkZpk viO;; fnlqu ;srks-
5- vdk;Z{ke laLFkkps vf LrRo vk6- deh mRiknu gh lq/nk ,d mf.ko vkgs-
7- tkLr fdaer vkdkj.;kph ‘kD;rk vlrs-
8- eksB;k mRiknukps Qk;ns gksr ukghr-
9- ,d:irk xzghr [kjs Bjr ukgh-
10-le:irk xzghr pqdhps vkgs-
11-xV@leqg lerksykoj fVdk dsyh tkrs-
12-cktkjkr izos’k dj.;kP;k eqDr Lokra«;koj fVdk dsyh tkrs-
13-mRiknukps izek.khdj.k vko’;d vkgs-
14-nwgsjh ifjogu gks.;kph ‘kD;rk vlrs-
15-mRiknu oSfpR;kaeqGs fo ’ks”khdj.kkl ck/kk ;srs-

4v-4 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu (Short run and long run equilibrium of
monopolistic competition) :

eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy cktkj gk iw.kZ Li/ksZrhy cktkjkis{kk
osxGk vlY;keqGs fdaer o mRiknu fuf’prh gh osxG;k izdkjph
vlrs- T;k fBdk.kh eDrsnkjh;q Dr Li/ksZr fdaer o mRiknu
fuf’prh gksrs R;k fBdk.kh eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy lerksy gksrks-
eDrsnkjh;qDr Li/ksZe/;s mRiknd fdaer drkZ vlrks-

Û xzfgrs (Assumptions) :
1- fodszR;kaph la[;k vf/kd vlrs rs Lora«; dk;Z djrkr-
2- izR;sd vkiY;k {ks=kr ,dkf/kdkjh vlrks-
3- izR;sd fodzsR;kph oLrw vU; oLrwis{kk osxGh vlrs-
4- O;olk;laLFkspk fuf’pr ekx.khodz (AR) vlrks- rks yofpd
vlrks-
5- mRiknu lk/kukapk iqjoBk iw.kZ yofpd vlrks-
6- O;olk;laLFkkps [kpZ odz osxosxGs vlrkr-
7- m|ksxkae/;s uO;k O;olk;laLFkk izos’k djr ukgh-
8- fodzh [kpZ fLFkj vkgs- munotes.in

Page 228

228v- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu lerksy (Short run) :

1-loZlk/kkj.k uQk (Normal profit)

vkd`rh % 4v-2

ojhy vkd`rh 4v-2 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk
vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs-
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k
uQk feGrks-

2-vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit)

vkd`rh % 4v-3

munotes.in

Page 229

229ojhy vkd`rh 4v-3 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk
vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs-
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk ^dieHk*
,o
3-rksVk (Loss)

vkd`rh % 4v-4

ojhy vkd`rh 4v-4 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk
vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs-
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk ^dieHk*
,o
c- eDrsnkjh;qDr Li/ksZ rhy fn?kZdkyhu lerksy (Long run) :
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy fn?kZdkyhu lerksy izLFkkfir
dj.;klkBh [kkyhy vVh iw.kZ djkO;k ykxrkr-
1- flekar [kpZ o flekar izkIrh lekurk-
2- ljkljh [kpZ o ljkljh izkIrh lekurk-

munotes.in

Page 230

2301- loZlk/kkj.k uQk (Normal profit)
vkd`rh % 4v-5

ojhy vkd`rh 4v-5 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk
vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;sokys vkgs-
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k
uQk feGrks- eDrsnkjh;qDr Li/ksZ r fn?kZdkGkr vusd m|ksxlaLFkk
cktkjke/;s izos’k djrkr R;keqGs fn?kZdkGkr m|ksxlaLFkkuk
loZlk/kkj.k uQk feGrks-

4v-5 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk (Waste/
Inefficiency, Excess capacity under monopolistic
competition) :

eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrjhDr {kerspk fopkj izk- psacjyhu
o Jherh jkWchUlu ;kauh dsyk- i.k R;k vxksnj izks- fodlsy] izks-
duZl] izks-JkQk] ;kauh vfrjhDr {kersph :ijs”kk fnysyh vkgs-
eDrsnkjh;qDr Li/ksZr Li/kkZRed tkghjkr dsyh tk rs- ;k fBdk.kh
fodzh [kpZ egÙokpk vkgs- eDrsnkjh ;qDr Li/ksZr lalk/kukpk iq.kZ
okij gksr ukgh] gs ,d lkekft d o vkfFkZd viO;; vkgs dkj.k]
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {k erseqGs eDrsnkjh Li/ksZr mRiknu
deh o fdaer tkLr v’kh fLFkrh fuekZ.k gksrs] lkekftdn`”V;k
v’kh fLFkrh ?kkrd vlrs- munotes.in

Page 231

231ÛO;k[;k (Definations) :
1- izks- psacjyhu %
^^vfrjhDr {kerk gs fn?kZdkG kr vkn’kZ mRiknukis{kk okLrfod
mRiknu deh vlrkuk nksUgh mR iknukr vlysys varj gks;**
2- izks- ckWcj %
^^eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vki. kkal v’kk vusd m|ksxlaLFkk
vkvlrkr-**
Û xzfgrs (Assumptions) :
1- m|ksxlaLFkkph la[;k tkLr vkgs-
2- ekx.khph frjdl yofpdrk tkLr vkgs-
3- miHkksD;kP;k ialrh leku vlrkr-
4- m|ksxlaLFkkuk ewDr izos’k vlrks o R;k leku oLrwps mRiknu
djrkr-
5- m|ksxlaLFkkpk fn?kZdkyhu [kpZ odz U vkdkjkpk vlrks-
6- mRiknukr fof’k”V e;kZnsi;Zar ferO;;rk izkIr gksrkr-
7- m|ksxlaLFkk fdaer deh d:u dkgh xzkgdkauk vkdf”kZr d:
‘kdrs o fdaer ok
vkd`rh % 4v-6

ojhy vkd`rh 4v-6 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^ v ; *
v{kkoj fdaer o [kpZ n ’ k Z f o y k v k g s - ^ v { k * v { k k o j m R i k n u
n’kZfoyk vkgs- vkd`rhr ljkljh izkIrh odz] flekar izkIrh odz]
fn?kZdkyhu ljkljh [kpZ odz] fn?kZdkyhu flekar [kpZ odz
n’kZfoys vkgsr- munotes.in

Page 232

232 vkd`rhe/;s ^vu1* gs vk n’kZ mRiknu ukgh- dkj.k ;k
mRiknukuarjgh ljkljh [kpkZr ?k V gks.;kph izo`Ùkh fnlqu ;srs-
R;keqGs eDrsnkjh;qDr Li/ksZr ^u1u2* ,ofuekZ.k gksrs- eDrsnkjh;qDr Li/k sZr vlkekU; uQk izkIr gksrks-
;sFkhy ekx.kh odz gk vyofpd Lo:ikpk o _.kkRed Lo:ikpk
vklarqyhr mRiknu ;krhy Qjd Eg.k tsp eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy
vfrjhDr {kerk gks;-

ÛeDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrjhDr {k erk fuekZ.k gks.;kph dkj.ks %
1- _.kkRed mrkjkpk ekx.kh odz vk2- oLrwHksn vk3- fdaer Li/ksZpk vHkko vk4- csjkstxkjh vk5- xzkgdkadMwu vfrjhDr fdaer ?ksryh tkrs-
6- fodzh [kpZ@vf/kdpk [kpZ |kok ykxrks-
7- Li/kkZRed tkghjkr djkoh ykxrs-
8- fo’ks”khdj.kkpk vHkko vk9- okgrwd [kpkZr ok< gksr vlrs-
10-xzkgdkyk laeksghr dj.ks@Hkqjy ?kky.ks ;k ckcha gksr vlrkr-

ÛeDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrjhD r {kerk dYiusojhy vk{ksi@Vhdk
(Exceptions) :
1- la;kstd gk lkjklkj fopkj dj.kkjk vlrks-
2- mRiknukr ferO;;kaps vfLrRo vlys rjh vfrjhDr {kerk
fuekZ.k gksr ukgh-
3- m|ksxlaLFkk ,dkp oLrwaps mRiknu djrkr vls ekuus pwd vkgs-

4v-6 xV@leqg lerksy (Group equilibrium) :

eDrsnkjh;qDr Li/ksZr cktkjkr ,dkis{kk tkLr mRiknu laLFkk
mRiknu djhr vlrkr- R;kaP;k oLrw osxosxG;k vlrkr- ijarq
,desdkauk Ik;kZ;h vlrkr- izR;sd mRiknu laLFksph oLrwph ekx.kh]
fdaer] izR;sdkpk mRiknu [kpZ o izkIrh ;k xks”Vh osxosxG;k
vlrkr- R;keqGs eDrsnkjh;qDr Li/ksZP;k cktkjkrhy lerksy
Eg.kts ^xV lerksy* gks;- ps acjyhu ;kauh ;k cktkjkrhy
m|ksxlaLFkkP;k lewgkyk m|ksx vl k ‘kCn u okijrk xV@leqg gk munotes.in

Page 233

233‘kCn okijyk o R;kapk lerksy dlk izLFkkfir gksrks] R;kps
Li”Vhdj.k fnys-

xV@leqg lerksy vH;kl.;klkBh psacjyhuus ,d:irsps
x`fgr /kjys (Uniformity assumption) /kjys- ;kpk vFkZ loZ
mRiknu laLFkkps mRiknu [kpZ] ek x.kh] izkIrh] uQk ;k xks”Vh
lkj[;k vlrkr- rlsp ^le:irk* gs x`ghr (Symmetry
assumption) ekuwu vls Li”V dsys dh ] ,[kk|k m|ksxlaLFksus
vkiY;k fdaerh o mRiknukr cn y dsY;kl R;kpk ifj.kke brj
m|ksxlaLFkkP;k mRiknu o fdaerh fo”k;d /kksj.kkoj gks.kkj ukgh-
izR;sd m|ksxlaLFkkpk lerksy f d a e r h o m R i k n u u x l a [ ; k
osxosxG;k vlrkr- v’kk loZ m|ks xlaLFkkP;k lerksykph csjht
dsyh vlrk xV lerksy feGr ks- ;k xV lerksykyk loZ
m|ksxlaLFkkpk lhekar [kpZ o lhekar izkIrh leku vlrs-

Ûxzfgrs (Assumptions) :

1- m|ksxlaLFkkph la[;k vf/kd vkgs-
2- m|ksxlaLFkkpk vYidkyhu o fn ?kZdkyhu mn~ns’k uQk egRRke
dj.ks gk vlrks-
3- ra=Kku fLFkj vkgs-
4- mRiknu lk/kukaph fdaer fLFkj vkgs-
5- izR;sd mRiknu laLFksyk vkiY;k ekx.kh o [kpkZph ekfgrh
vkgs-
6- izR;sd mRiknu laLFksps ,d Lora«; fdaer /kksj.k vlrs-
7- ,desdkauk toGP;k Ik;kZ;h vlysY;k oLrwps mRiknu djrkr-
8- ekx.kh odz gs tkLr yofpd vlrkr-
9- izR;sd isvkgs-
10-lewgkps larqyu ,dk izkfrf uf/kd isvlrs-

munotes.in

Page 234

234vkd`rh % 4v-7

ojhy vkd`rh 4v-7 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk
vkgs- xV@leqg lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh
^vd* gh fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so>kys vkgs- izR;sd m|ksxlaLFkkp k lerksy fdaerh o mRiknu ux
la[;k osxosxG;k vlrkr- v’kk loZ m|ksxlaLFkkP;k lerksykph
csjht dsyh vlrk leqg@xV lerk sy feGrks- ;k xV lerksykyk
loZ m|ksxlaLFkkpk lhekar [kpZ o lhekar izkIrh leku vlrs] gs
fnlqu ;srs-

4v-7 fodzh [kpZ (Selling cost) :

eDrsnkjh;qDr Li/ksZr tkfgjkr] izfl/nh o fodz; dyk@dkS’kY;
(salesmanship) ; k o j g k s . k k Ú ; k [ k p k Z y k ^fodzh [kpZ* Eg.krkr-
fodzh [kpZ Eg.kts nqlÚ;k oLrw,soth ighyh oLrw ?ks.;kdfjrk
fdaok nqlÚ;k fodzsR;k ,soth ighY;k fodzsR;k dMwu oLrw
?ks.;kdfjrk xzkgdkaps eu oGfo .;klkBh vko’;d vl.kkjk [kpZ
gks;- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr oLrwHksn vlrkss- R;keqGs tkghjkrhyk
oko vlrks- oLrwHksn fodzh iz;Rukauk pkyuk nsr vlrks-
tkghjkrhpk [kpZ uQk izkIr d: u nsr vlrks- R;klkBh tkghjkr
izHkkoh vl.ks xjtsps vkgs- fo dzh [kpkZps Qk;ns izfrLi/khZ
m|ksxlaLFksyk lq/nk gksr vlrkr] d kj . k R ;k oLr w yk t s Ik ;kZ; munotes.in

Page 235

235vlrkr] R;k cktwyk lq/nk xzkg dkaph ekx.kh oGw ‘kdrs- fodzh
[kpkZrwu ekx.khr ok< o fdaerhr ?kV gks.;kph ‘kD;rk vlrs] gs
iqkys vkgs-

Û fodzh [kpZ % O;k[;k (Definations of Selling Cost) :
3- izks- psacjyhu %
^^ekx.kh odzkps LFkku o R;kpk vkdkj cny.;klkBh]
oLrqyk ekx.kh vFkok cktkjisB f e G f o . ; k d f j r k d s y s y k [ k p Z
Eg.kts fodzh [kpZ gks; -**

Û fodzh [kpkZrhy ckch (Contents of Selling Cost) :
1- Kkuke/;s o`/nh dj.kkÚ;k tkghjk rh fdaok lwpuknk;h tkghjkrh-
2- izopd fdaok Li/kkZRed tkghjkrh-
3- ‘kks:El-
4- xzkgdkauk rRij lsok ns.;klkBhph O;oLFkk-
5- oLrwps fM>kbZu] cka/k.kh] vkdk j] jax] ;k}kjs oLrwe/;s cny
dj.ks-

v’kk fofo/k ckchaoj [kpZ d:u fodzsrs vkiY;k oLrwyk ekx.kh
ok[kpZ gk lokZr egÙokpk vkgs-

vkd`rh % 4v-8

munotes.in

Page 236

236 ojhy vkd`rh 4v-8 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
[kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{k koj mRiknu n’kZfoyk vkgs-
vkd`rhr fodzh [kpZ o mRiknu [kpZ odz n’kZfoys vkgsr-
vkd`rhe/;s vls fnlqu ;srs dh] mRiknu [kpZ (Production cost) o
fodzh [kpZ (Selling cost) ;ke/;s Qjd vkgs] nksUgk [kpZ feGfoys
rj ,df=r [kpZ (Combine cost) feGrs-
vkd`rh % 4v-9

ojhy vkd`rh 4v-9 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^ v ; *
v{kkoj fdaer o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj ekx.kh
n’kZfoyh vkgs- MkohdMhy vkd`rh e/;s vls fnlqu ;srs dh] fodzh
[kpkZrwu ekx.kh ok;srs dh] fodzh[kpkZeqGs ekx.kh ok< gksrs] R;kpcjkscj fdaer deh
gksr vlrs] gs fnlqu ;srs-

4v-8 oLrwHksn@ mRiknu foHksnhdj.k (Product
discrimination @ differentiation) :

oLrwHksn gs eDrsnkjh;qDr Li/k sZP;k cktkjisBsps [kkl oSf’k”V;s
vkgs- eDrsnkjh;qDr cktkjisBsr izR;sd fodzsrk@mRiknd vkiyh
oLrw brjkaP;k is{kk fHkUUk vkgs ] gs lkaxr vlrks- ;klkBh rks
vkiY;k oLrwph xq.kkRedrk] oSf’k”V;s] okij] vkdkj] jpuk]
‘kSyh] fVdkÅi.kk] jax] otu] oS”Vu ;kar cny djrks rs cny
d`f=elq/nk vlw ‘kdrkr- T;ke/;s tk ghjkrhpk lq/nk lekos’k gksrks
vlk oLrwHksn d:u rks vkiyh oLrw brjkais{kk d’kh Js”B vkgs gs
nk[kfo.;kpk iz;Ru djrks- xq.kkR ed o vkHkklkRed oLrwHksn vls
nksu oLrw Hksnkps izdkj vkgsr- x q . k k R e d o L r w H k s n k r m R i k n u munotes.in

Page 237

237oLrwe/;s cny ?kMowu vk.kyk tkrk s- vkHkklkRed oLrwHksnkr oLrw
brjkaais{kk Js”B d’kh vkgs] ;k fo ”k;h vHkkl fuekZ.k dsyk tkrks-

Û oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k % O;k[;k (Definations of
Product discrimination) :

4- izks- psacjyhu %
^^xzkgdkaph ekx.kh vkiY;k mRiknukdMs vkdf”kZr
dj.;klkBh mRiknd vkiY;k mRiknukP;k Lo:ikr]ntkZr o
mRiknukr ts dkgh Qsjcny djrk s R;kyk mRiknu fo Hksnhdj.k vls
Eg.krkr-**

Û oLrwHksn@ mRiknu foHksnhdj.kkrhy ckch (Contents of product
discrimination) :
1- oLraqP;k cká LOk:ik r cny dsyk tkrks- mnk- jax] :i]
vkdkj] os”Vu b-
2- mRiknukP;k ntkZr cny dsyk tkrks-
3- dPP;k ekykP;k ntkZr cny dsyk tkrks-
4- uohu mRiknukps ra= fLodkjys tkrs-
5- xzkgdkauk vkdf”kZr dj.;klkBh oLrqyk VªsMekdZ] yksxks] [kkl
O;kikj fpUgs fnyh tkrkr-
6- vkd”kZd tkghjkrhaP;k ek/;ekrwu vkiyh oLrw xzkgdkaP;k
eukoj Blo.;kps dke dsys tkrs-
7- xzkgdkauk fo’ks”k lsaok iqjfoY;k tkrkr- mnk- ? k j i k s p l s a o k ]
c{khlkph ykywp] oLrwph xWjsaVh fdaok okjaVh] xzkgdkauk toGP;k
cktkjisBsr oLrw miyC/k d:u nsss.ks b-

4v-9 };kf/kdkj % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”; s (Meaning,
Definations and Features of Duopoly ) :

Û };kf/kdkj % vFkZ (Meaning of Duopoly) %
Duo Eg.kts nksu o Polein Eg.kts fodzsrk ;k nksu xzhd
‘kCnkrwu };kf/kdkj (Duopoly) gk ‘kCn vkyk vkgs- lu 1838
e/;s };kf/kdkj cktkjkps fo’ys”k. k Qzsap vFkZ’kkL=K dquksZ ;kauh
dsys- ;k izdkjkr ,dp oLrw fdaok lsok iqjfo.;kph eDrsnkjh] nksu
O;Drh fdaok m|ksxlaLFkkuk izkIr >kysyh vlrs- nksUghaps Lora«;
mRiknu o fodzh /kksj.k vlrs- };kf/kdkj fuekZ.k gks.;kps dkj.k munotes.in

Page 238

238Eg.kts mRiknukdfjrk ykx.kkjk dPpkeky vxj ra=Kku fdaok
fof’k”V dq’kyrk QDr nksup mRik ndkauk voxr vlrkr] R;keqGs
frljk mRiknd ;k cktkjisBsr izos’k d: ‘kdr ukgh- tj R;kr
izos’k >kyk rj };kf/kdkj u”V gksÅu vYikf/kdkj i/nrh
vfLrokr ;sbZy- ;k };kf/kdkjkr oLrqqHksn fojghr };kf/kdkj o
oLrqHksn;qDr };kf/kdkj vls nksu izdkj iMrkr- oLrqqHksn fojghr
};kf/kdkjkr nksu fodzsrs fdae r o mRiknu ;kckcrhr laxuer
djrkr- oLrqHksn;qDr };kf/kdkjk r nksu fodzsrs fdaer o mRiknu
;kckcrhr laxuer djr ukghr- ;kaP;ke/;s fdaer ;q/n pkyrs-
,dkus oLrw deh fdaerhyk fo dyh rj nqljk gh oLrw deh
fdaerhyk fodsy- i.k tsOgk R;ka P;k y{kkr ;srs dh] nks?kkaiSdh
dks.kgh cktkjisB lksMwu tkÅ ‘kdr ukgh] rsOgk rs oLrwph oktoh
fdaer Bsorhy] gh fdaer cgq/kk eDrsnkjh fdaerhis{kk deh vlsy
o iw.kZ Li/ksZrhy fdaerhis{kk Fk ksMh tkLr vlrs- gh fLFkrh
fn?kZdkGkr fuekZ.k gksbZy-
Û };kf/kdkj % O;k[;k ( Definations of Duopoly) :
1-izk- psacjyhu %
^^};kf/kdkj cktkjkr nksup fdaok vxnh FkksMs fodzsrs vlrkr-
R;kaP;kr djkj >kysyk ulrks- ifjfLFkrhuqlkj izfrLi/khZ mRikndkph
/kksj.ks y{kkr ?ksÅu fu.kZ; ?;kos ykxrkr-**
2- fyIls %
^^T;k cktkjkr QDr nksup mRiknd vlrkr R;k cktkjkyk
};kf/kdkj Eg.krkr-**
3- izks- LVsfuvj vkf.k gkWx %
^^ T;k cktkjkr dsoG nksup fodzsrs vlrkr v’kk
ifjfLFkrhe/;s cktkjkr ‘kq/n vYi fodzsrk vf/kdkj fuekZ.k gksrks]
;kykp };kf/kdkj Eg.krkr-**
4- lWE;wYlu o ukWj ^^f}fodzsrkf/kdkjkr Eg.kts T;kr dsoG nksup fodszrs vkgsr
v’kh cktkjkph jpuk gks;-**

ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] };kf/kdkj cktkjkr
nksup fodzsrs vlrkr- R;kaP;kr djkj >kysyk ulrks-
ifjfLFkrhuqlkj izfrLi/khZ mRiknd kph /kksj.ks y{kkr ?ksÅu fu.kZ;
?;kos ykxrkr-
munotes.in

Page 239

239Û };kf/kdkjkph oSf’k”;s (Features of Duopoly) :
1- };kf/kdkj cktkjkr nksup mRikn d laLFkk vlrkr o R;k Lora=
vlrkr-
2- };kf/kdkjkr fdaer o mRiknu /kksj. kkpk ,desdkaoj ifj.kke gksr
vlrks-
3- };kf/kdkjkr mRiknu o fodzhckcr nks?kkar laxuer fdaok fojks/k
vlrks-
4- oLrwHksn dsykp tkrksp vls ukgh-
5- mRiknu [kpkZr lekurk fd aok fofHkUUkrk vlw ‘kdrs-
6- ;k cktkjkr vfuf’prrk fnlwu ;srs-

4v-10 dqukZs izfreku (Cournol model) :

vYif/kdkj leL;sP;k ckcrhr l o k Z r t q u s f u j l u Q s a z p
vFkZ’kkL= ,-jk- dquksZV (Augustin Cournot) lu 1838 e/;s fnys
vkgs- izR;sd fodzsrk R;kP;k izfr Li/kkZP;k iqjoBk fLFkj vlY;kpss
xzghr /kjrks] vls ekuwu R;kauh gs foospu dsys vkgs- tjh dquksZ
;kauh gs izfreku 1838 e/;s ek aMys vlys rjh 1880 Ik;Zar
dq.kkpsgh ;kdMs y{k xssys ukgh- ;k izfrekukpk vH;kl dsyk tkok
vlk fopkj izFke Qszap vFkZ’kkL=K okWyjkus lu 1880 e/;s dsyk-
dquksZ ;kauh vkiys Li”Vhdj.k nsr vlrkuk >Ú;kaps ik.kh fodzsrs
;kaps mnkgj.k fnys-

Ûxzfgrs (Assumptions) :
1- ,dftulh oLrawps mRiknu o fodzh dj.kkjs nksu Lora= fodzsrs
vkgsr-
2- mRiknu uk’koar vkf.k lkBfo.;k;ksX; ulY;kus ,dw.k mRiknu
rRij fodkos ykxrs-
3- xzkgdkaph la[;k eksBh vlrs-
4- izR;sd fodzsR;kal oLrwpk ekx.kh odz ekghr vkgs-
5- mRiknu [kpZ ‘kqqU; vlY;kpss xzghr /kjys vkgs-
6- izR;sd fodzsrk izR;sd dkGko/khl R;kl fdrh uxla[;sps
mRiknu o fodzh djko;kph vkgs] gs Bjforks-
7- izR;sd fodzsR;kal izfrLi/;kZph mRiknu ;kstuk ekghr vkgs-
8- izR;sd fodzsRkk izfrLi/;kZpk iqjoBk fLFkj ekurks-
9- izR;sd fodzsrk mRiknu fodys tkÅ ‘kdrs] v’kh cktkj fdaer
fLodkjrks- munotes.in

Page 240

24010-egRRke fuOoG izkIrh feGfo.ks g s i z R ; s d f o d z s R ; k p s / ; s ;
vlrs-
11-ekx.kh odz ljG js”kkRed vlrks-

vkd`rh % 4v-10

ojhy vkd`rh 4v-10 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;*
v{kkoj fdaer n’kZfoyh vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu n’kZfoys
vkgs- dquksZP;k ers] };kf/kdkjkr m|ksxlaLFkk mRiknukr cny d:u
fdaer fuf’pr djhr vlrkr- m|ksxlaLFkk vkiY;k izfrLi/khZ
m|ksxlaLFksps mRiknu fLFkj ekurkr - m|ksxlaLFkk th fdaer fuf’pr
djrkr- gh fdaer ,dkf/kdkjkrhy f d a e r h i s { k k d e h v l r s ] r j
iq.kZLi/ksZrhy fdaerh iss{kk tkLr vlrs-

};kf/kdkjkr m|ksxlaLFkk ,des dkauk dquksZ fcanw Ik;Zar fdz;k
o izfrdzh;k nsr vlrkr] ;k fLFk rhr nksUgh O;olk; laLFkk leku
mRiknu djrkr- tsOgk nksUgh m|ksxlaLFkk leku mRiknu djrkr-
rsOgk nksUgh mRiknu leku gksrkr- rh fdaer nksUgh m|ksxlaLFkk
fuf’pr djrkr- dquksZ fcanwr m R i k n d k y k v f r j h D r u Q k i z k I r
gksrks- dquksZ ;kaP;k ers] mRiknu krhy cnykeqGs larqyu gs] Li/kkZ o
eDrsnkjhP;k e/khy fLFkrhr fuekZ.k gksrs- ;k fLFkrhr m|ksxlaLFkk
okfLFkrhr fdaer ?kVrss o mRiknu ok

Page 241

241Û dqukZs izfrekuk ojhy vk{ksi@fVdk (Exceptions of Cournol
model) :
1- izR;sd fodszrk vkiY;k izfrLi/;kZpk mRiknu@iqjoBk fLFkj
ekurks] gs xzghr pqdhps vkgs] dkj.k izR;{kkr iqjoB;kr okjaokj
cny gksr vlrkr-
2- gs LFkSfrd izfreku vkgs] i.k iz R;{kkr vFkZO;oLFkk gh xfreku
vlrs-
3- mRiknu [kpZ ‘kqU; vls ekuus pqdhps vkgs-
4- gs izfreku ufou ;s.kkÚ;k m|ksxlaL FkkdMs nqyZ{k djrs] R;keqGs gs
izfreku caf/kLr Lo:ikps gksÅu tkrs-
5- };kf/kdkjkr m|ksxlaLFkk brj m|ksxlaLFkkP;k mRiknu
izfrdzh;kadMs y{k nsr ukgh] gs xzghrp pqdhps vkgs-
6- gs izfreku loZlkekU; mRRkj ns.; kl vleFkZ vkgs] v’kh fVdk
ek’kZy djrkr-

o f j y i z e k . k s ; k f l / n k a r k o j fVdk dj.;kr vkY;k rjh ;k
izfrekukps egÙo deh gksr uk gh] dkj.k };kf/kdkjkr fdaer o
mRiknu fuf’prh d’kh gksrs] ;k fopkjkauk dquksZ ;kauh pkyuk fnyh
gksrh] gs ukdkjrk ;sr ukgh-

4v-11 vYikf/kdkj % vFkZ] O;k[;k] izdkj o oSf’k”; s
(Meaning, Definations, Types an d Features of Oligopoly) :

Û vYikf/kdkj % vFkZ (Meaning of Oligopoly) %

vYikf/kdkjkpk fodkl izFke lu 1838 e/;s };kf/kdkjkP;k
Lo:ikr Qzsap vFkZ’kL=K dquksZ ;kauh dsyk- R;kuarj toGikl ,d
‘krdkuarj 1933 e/;s izks- psac jyhu o Jherh tkssu jkWfcUlu
;kauh vYikf/kdkjkP;k foospukyk pkyuk fnY;kuarj
vYikf/kdkjkP;k fl/nkarkpk fo dkl >kyk- ;k fodklkr ,toFkZ]
foY;e Qsyuj] fQzt EkWDyi] i kWy Loh>h] gkWy vkf.k fgp]
cVªkZUM o jksFkLdhYM b - p s ; k s x n k u e g Ù o k p s e k u y s t k r s -
vYikf/kdkj gk viw.kZ Li/kkZ vlysY;k cktkjkapk ,d egÙokpk
izdkj vkgs- Oligi Eg.kts FkksMs o Polein Eg.kts fodzsrk ;k nksu
xzhd ‘kCnkrwu vYikf/kdkj (Oligopoly) gk ‘kCn vkyk vkgs- tsOgk
nksuis{kk tkLr ijarq la[;sus deh O;Drh fdaok laLFkkuk iqjoBk
dj.;kph eDrsnkjh izkIr gksrs rsOgk vYifodzsrkf/kdkj fuekZ.k gksrks-munotes.in

Page 242

242vYikf/kdkj gk viw.kZ Li/k sZrhy egÙokpk izdkj vkgs- mnk- gokbZ
okgrwd] okgu m|ksx] VsfyQksu] is Vªksfy;e cktkj] vkjksX; foek]
yksg] lhesaV] LOk;aikdkpk XkWl] jklk;fud [krs] dkxn] Vk;lZ]
bysDVªksfud oLrw-

Û vYikf/kdkj % O;k[;k ( Definations of Oligopoly) :
1- izks- LVksfu;j o izk- gsx %
^^T;k fBdk.kh vYi fodz srs vlrkr R;kp fBdk.kh
vYikf/kdkjkpk cktkj fuekZ.k gksr vlrks-**

2- izks- tkWtZ ts fLVxyj %
^^vYikf/kdkj Eg.kts T;kr ,[kknh m|ksx laLFkk vkiys
cktkjfo”k;d /kksj.k dkgh toGP;k ekstD;k izfrLi/kkZP;k
O;ogkjkrwu vk[kr vlrs-**

3-izks-es;lZ %
^^vYikf/kdkj Eg.kts vlk cktkj dh T;k cktkjkr fodzsR;kaph
la[;k deh vlrs] izR;sd fodzsR;kaP;k iqjoB;kpk fdaerhoj izHkko
iMr vlrks]gs ifj.kke vYif odzsR;kauk ekghr vlrkr-**

4- izks- ys¶Vfop %
^^vYikf/kdkjh cktkj ;kyk EgVys tkrs dh] tsFks fodzsR;kaph
la[;k deh vlrs] ijLij fdz;sp k ,desdkaoj ifj.kke gksr
vlrks-**

5- Jherh tkWu jkWfcUlu %
^^vYikf/kdkj gh eDrnkjh o iw .kZ Li/kkZ e/khy ijhfLFkrh vkgs]
T;k fBdk.kh fodzsR;kaph la[;k ,dkis{kk tkLr vlrs] ijraw ,ogh tkLr ulrs dh] cktkj fdaerh ojhy ,d fodszR;kpk izHkko
ukfglk djsy-**

6- lWE;wYlu o ukWj ^^FkksM;k fdaok vYila[; iqjoBknkjkps m|ksxkr opZLo
vlY;kph viw.kZ Li/ksZph fLFkrh Eg .kts vYifodzsrkf/kdkj gks;- **

7-gSoeu %
^^vYikf/kdkj cktkjisBsr dkgh F k k s M ; k O ; D r h f d a o k l a L F k k
mRiknukph fodzh djr vlrkr- rl sp R;kaps mRiknu ,dftulh
fdaok ijLij i;kZ;h Lo:ikps vlrs- **
munotes.in

Page 243

243 ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] T;k cktkjkr nksu is{kk
tkLr ijarq la[;sus deh m|ksxl aLFkk] ,dftulh fdaok HksntU;
mRiknukph fodzh djrkr] rks cktkjk pk izdkj Eg.kts ^vYikf/kdkj*
gks;-

ÛvYikf/kdkjkps izdkj (Types/Kinds of Oligopoly) :

1-iq.kZ@’kq/n o vi w.kZ vYikf/kdkj (Perfect and Imperfect
Oligopoly) :
T;k cktkjkr mRiknd ,dftu’kh oLrwps mRiknu djrkr R;kl
iq.kZ@’kq/n vYikf/kdkj Eg.krkr] T;k cktkjkr mRiknd ,dftu’kh
oLrwps mRiknu djhr ukghr fdaok iq.kZ Ik;kZ;h oLrqps mRiknu
djhr ukghr R;kl viq.kZ vYikf/kdkj Eg.krkr-

2-[kqyk o cafnLr vYikf/kdkj (Open and Close Oligopoly) :
T;k cktkjkr ufou mRiknd laLF kkuk vkxeukps@izos’kkps o
fuxZeukps Lokra«; vlrs R;kl [kqyk vYikf/kdkj Eg.krkr- T;k
cktkjkr ufou mRiknd laLFkkuk vkxeukps@izos’kkps o fuxZeukps
Lokra«; ulrs R;kl [kqyk vYikf/kdkj Eg.krkr

3-laxuer o vlaxuer vYikf/kdkj (Collusive and Non
Collusive Oligopoly) :
T;kosGh vYikf/kdkjkrhy m|ksxlaLFkk ,d= ;sÅu oLrqps
mRiknu o fdaerh fo”k;h vkivkilkr djkj djrkr R;kl
laxuer vYikf/kdkj Eg.krkr- ;kmyV tj mRiknd laLFkke/;s
dlY;kgh izdkjps djkj ulrhy rj R;kl vlaxuer vYikf/kdkj
Eg.krkr-

Û vYikf/kdkjkph oSf’k”;s (Features of Oligopoly) :
1- fdaer&n`ekx.kh odz-
2- fcxj&fdaer Li/kkZ vk3- ,dkf/kdkj rÙokaph mifLFkrh vk4- O;olk; laLFkke/;s la?k” kkZph izo`RRkh vlrs-
5- ekx.khe/;s vfuf’prrk vk6- fodzsR;kaP;ke/;s mPp Js.khps ijLij voyafcÙo fnlwu ;srs-
7- dkfg@vYi fodzsrs ;k cktkjkr vlrkr] mnk- 2 is{kk
tkLr rs 10 is{kk deh fodzsrs- munotes.in

Page 244

2448- xzkgdkaph la[;k e;kZnhr vlrs-
9- eqDr izos’kkl fucZa/k vlrkr-
10- le:Ik oLrw o oLrwHksn f d a o k o L r w o S f p R ; ] mnk-tkfgjkr]
VªsMekdZ] oLrwaph jpuk] vkdkj] jax] fodzh dyk-
11- tkfgjkr [kpZ vlrks-
12- Lora«; O;ogkj gksr vlrkr-
13- fodzsrk fdaer fuf’pr djr vl rks] ;sFks fdaerhr rQkor
vk14- fodzh [kpZ vk15- cktkjisBsfo”k;hps xzkgdkps vKku vlw ‘kdrs-
16- foRRkh; o ra=Kku cny] vfuf’prrk] la?k”kZ dk;e
Lo:ikpk vlrks-
17- v/kwue/kwu tk.kkjs vfuf’pr ekx.kh odz vlrkr-
18- vkfFkZd HkkaMoykph vko’;drk vlrs-
19- fo|eku daiU;kuk ijhiw.kZ [kpkZpk Qk;nk gksrks-
20- eksB;k m|ksxkauk Qk;ns feGrkr-
21- cny ?kMowu vk.kr vlrkuk R;klaca/khph fHkrh vlrs-
22- mPp Nsnd yofpdrk vk23- m|ksxlaLFkkpk vkdkj gk ,dlkj[;k ulrks-
24- fofyuhdj.k o ,df=dj.k vk25- izfrLi/khZ ckcr fHkrh vl.;kph ‘kD;rk vlrs-

4v-12 lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj
;kae/khy Qjd (Difference betw een Collusive
oligopoly and Non Collusive oligopoly) :

rDrk % 4v-1
lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj
v-
dz- lax.ker vYikf/kdkj vlax.ker vYikf/kdkj
1- Li/kkZ djr ukghr Li/kkZ djr vlrkr-
2- Lkkj[kh fdaer vl rs fdaerhe/;s Qjd vlrks
3- Lkeqg u¶;kpk fopkj oS;fDrd u¶;kpk fopkj
4- xSj fdaer Li/kkZ fdaer Li/kkZ ‘kD;
5- fdaer usr`Ro fdaer fLFkjrk munotes.in

Page 245

2456- ijLijkoyacu ulrs ijLijkoyacu vlrs
7- fdaer ;q/n ulrs fdaer ;q/n vlrs
8- fodzsR;kaP;k Qk;|kps vlrs x z k g d k a P ; k Q k ; | k p v l r s
9- fdaerh fLFkj vlrkr fdaerh fLFkj ulrkr
10- Ikzos’kkl mPp izfrcaf/krrk Ikzos’k ‘kD;] i.k vo?kM
11- dkVsZy r;kj djrkr dkVsZy r;kj djr ukgh
12- mnk- isVªksfy;e m|ksxlaLFkk mnk- gokbZ okgrwd] VsfyQksu]
okgu m|ksx-

4v-13 vlax.ker vYikf/kdkj (Non Collusive oligopoly):

tsOgk m|ksxkrhy m|ksxlaL Fkke/;s fdaer] mRiknu vkf.k
cktkj foHkkx.kh ;kckcrhr lax.ke r >kysys ulrs vkf.k R;kaP;kr
xGsdkiw Li/kkZ vlrs fdaok Lora = O;ogkj dj.;kph izo`Rrh vlrs
rsOgk R;kauk lax.ker ulysyk vYikf/kdkj Eg.krkr- laxuer
ulysY;k vYikf/kdkjke/;s m|ksxl LFkk fdaer o mRiknu fuf’prh
Lora=i.ks djrkr- R;kaP;ke/;s ijLijkr djkj vxj letwr
(Understanding) ulrs- vlaxuer vYikf/kdkj ;ke/;s izkeq[;kus
fdaer ;q/n (Price War) vkf.k nh?kZdkyhu fdaer fLFkjrk fnlwu
;srs- is<;kaps vkSipkfjd o vu kSipkfjd dks.kR;kgh izdkjps
laxuer ulrs- is<;k Lora«ki.ks fd aer Bjforkr- rsOgk fdaerckcr
nksu izdkjph fLFkrh ‘kD; vkgs-

1- fdaer ;q/n (Price War) :
,d mRiknd vkiyh fodzh oknqljk mRiknd vkiyh fodzh ?kVw u;s ;klkBh fdaer ?kVhoj
izfrdzh;k Eg.kwu vkiyh fdaer ?kVforks- R;koj ifgyk mRiknd
iqUgk fdaer ?kVforks- v’kkizdk js fdaer deh dj.;kph Li/kkZ
Eg.ktsp fdaer ;q/n vfLrokr ;srs- fdaer ;q/nkP;k ‘ksoVh ,dp
fdaer vfLrokr ;srs- fdaer ;q/nke/;s izfrdzh;k odz r;kj gksr
vlrkr- ;ke/;s fodzsrk vkiY;k Bjkfod oLrwP;k fdaerhyk nqljk
fodzsrk fdaerh cny.;kckcr dkgh izfrdzh;k nsrks-

munotes.in

Page 246

246vkd`rh % 4-11

fdaer ;q/n

ojhy vkd`rh 4v-11 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v*
m|ksxlaLFksph fdaer ^vu2* gh fu f’pr gksbZy-^c* m|ksxlaLFksph
fdaer ^vi2* gh fuf’pr gksbZy - nksUgh m|ksxlaLFkk vlaxuer
cktkjisBsr fdaerhP;k ckcrhr f d a e r ; q / n d j r j k g r h y -
,desdkauk izfrdzh;k nsr jkgrhy - gh fdaer ,[kk|k isljkljh O;;kis{kk deh vlsy rj rh isgksbZy- dkgh osGk ,dkf/kdkj;qDr L i / k s Z i z e k . k s u ¶ ; k o j n k s U g h
is<;kaps larqyu gksbZy- o tj fdaerhoj loZ is<;kauk vfrfjDr
uQk gksr feGr vlsy rj uohu Li/kZd is<;k cktkjkr ;srhy o
uohu fdaer ;q/n iqUgk lq: gksÅ ‘kdsy-

2- fdaer rkBjrk (Price regidity) @ zckdnkj ekx.kh od
(Kinked demand Curve) :
vYikf/kdkjke/;s egÙokps oSf’k”V; Eg.kts fdaer fLFkjrsph
fLFkrh vl.ks gks;- oLrwaph fdaer fn?kZdkGkr fLFkj jkg.ks Eg.kts
fdaer ijhn`oLrwP;k mRiknu [kpkZr cny >kyk rjh lq/nk oLrwph fdaer
cnyr ukgh- dkj.k m|ksxkr vl.kkÚ ;k m|ksxkae/;s oLrwph fdaer
dk;e fdaok ijhn`< Bso.;kph izo`RRkh vlrs- fdaaer ;q/n
VkG.;klkBh fdaer fLFkj Bsowu xSj fdaer Li/ksZpk vk/kkj ?ksryk
tkrks-
munotes.in

Page 247

247 ckdnkj ekx.kh odzkps x z f g r v e s f j d u v F k Z ’ k k L = K l u
1939 e/;s ikWy-,e-LOkh>h (Paul.M. Sweezy) vkf.k vkWDlQMZ
vFkZ’kkL=K gkWy vkf.k fgp (Hall and Hitch) ;kauh LOkra=i.ks
ekaMys- rlsp vWMWwt ;kauh lq /nk ;k ladYiusyk egÙo fnys-
oLrwph fdaer oktkrkr ijarq R;k oLrwph lo; vl .kkjs xzkgd ek= oLrqph fdaer
okvYikf/kdkjkrhy ekx.kh odz laiq.kZ yofpd ulrks vls ikWy
Loh>h ;kauh Li”V dsys-

Û fdaer rkBjrk fuekZ.k gks.;kph dkj.ks (Causes of price
rigidity) :
1-vfuf’prrk iklwu nqj jkg.ks-
2-fdaer ;q/n VkG.ks-
3-xSj fdaer Li/ksZpk vk/kkj ?ksrk ;s.kss- mnk- oLrw Hksn] fodzh [kpZ]
fodzh dykapk okij&lsy]
HksVoLrw] fodzh dwiu-
4-izpfyr fdaer xzkgdkauk ijoM.kkjh vlrs-
5-uohu is<;kaP;k izos’kkl vMFkGk fuekZ.k djrk ;srks-

Ûxzfgrs (Assumptions) :
1- vYikf/kdkjke/;s fodzsR;kaph la[;k deh vkgs-
2- osxosxG;k fodszR;kaP;k oLrw ,desdkauk Ik;kZ;h vkgsr-
3- oLrw xq.koRRkk;qDr vkgs] oL rw foHksnhdj.k ukgh vkgs-
4- ra=Kkukojhy [kpZ fLFkj vkgs-
5- izR;sd fodzsR;kaph uhrh@/kksj.k gs brj fodzsR;kaP;k /kksj.kkoj
voyacwu vkgs-
6- m|ksxke/;s ,d izpfyr fdaer vkgs] rh lokZauk ekU; vkgs-
7- tj dks.kh fodszrk oLrwaph fdaer deh d:u fodzh
okfodzsrs djrhy] o Li/kZd [ksGhl mRrj nsrhy-
8- tj dks.kh fodszrk oLrwaph fd aer okbrj fodzsrs R;kps vuqdj.k dj.kkj ukghr- rlsp R;kap
fdaerhyk jkgwu xzkgdkaph ekx.kh iw.kZ djrhy- munotes.in

Page 248

2489- flekar [kpkZpk odz] mRiknu o [kpkZyk izHkkohr djr ukgh-

vkd`rh % 4v-12

ojhy vkd`rh 4v-12 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;*
v{kkoj fdaer fnysyh vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysys
vkgs- ekx.kh yofpdrsrhy Qj dkeqGs izLFkkfir fdaerhik’kh
ekx.kh js”ksoj dksu fuekZ.k gksrkss- ckdnkj ekx.kh odzkyk fodqafpr
ljkljh izkIrh odz lq/nk cksyrkr- ;k fBdk.kh ^el* ekx.kh odz
yofpd Lo:ikpk vkgs] o ^le1* ekx.kh odz vyofpd
Lo:ikpk vkgs- vYikf/kdkj cktkjisB sr tj dks.kh fodszrk oLrwaph
fdaer deh d:u fodzh okvuqdj.k brj fodzsrs djrhy- tj dks.kh fodszrk oLrwaph fdaer
okukghr- R;keqGs ;k cktkjkrh y ekx.khodz ckdnkj Lo:ikpk
vlrks- ;k fBdk.kh fdaer fLFkjrk vk
Û ckdnkj ekx.kh odzkP;k lkák us fdaer rkBjrsps dsysys
Li”Vhdj.k %
v- mRiknu [kpkZr fdaok iqjo B;kr ok< gksÅugh vkfdaer rkBjrk %

munotes.in

Page 249

249vkd`rh % 4v-13

ojhy vkd`rh 4v-13 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;*
v{kkoj fdaer fnysyh vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysys
vkgs- flekar [kpZ dksBsgh vl yk rjh fdaer cny.;kph xjt
m|ksxlaLFksyk okVr ukgh] dkj.k th fdaer m|ksx laLFkk fuf’pr
djrkr] R;kp fdaerhyk R;kauk egÙkerk izkIr gksr vlrs-

c- oLrwP;k ekx.khr ok< gksÅug h vk
vkd`rh % 4v-14

munotes.in

Page 250

250 o j h y v k d ` r h 4 v - 1 4 o : u v l s f n l q u ; s r s d h ] ^v;*
v{kkoj fdaer fnysyh vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysys
vkgs- ekx.khr ok< >kyh vlyh rjh fdaer cny.;kph xjt
m|ksxlaLFksyk okVr ukgh] dkj.k th fdaer m|ksx laLFkk fuf’pr
djrkr] R;kp fdaerhyk R;kauk egÙkerk izkIr gksr vlrs-

Û fVdkRed ewY;ekiu (Exceptions) :
1- izpfyr fdaer d’kh vfLrRokr ;srs ;kps Li”Vhdj.k ukgh-
2- ckdnkj ekx.kh odz] laxuer fdaok fdaer usr`RokP;k
vYifodzsrk cktkjkl ykxw gksr ukgh-
3- gs fl/nkar eanhP;k dkGkr ykxw gksr ukgh] dkj.k eanh dkGkr
fdaerh vfLFkj gks.;kp ‘kD;rk tkLr vlrs-
4- izks-fLVxyj ers] vYikf/kdkjkr ekx.kh odzkr ckd vlrp
ukgh] ijarq fdaer rkBjrk vlrs-
5- oLrw foHksn vlrkuk fdaer fuf’prhps Li”Vhdj.k ukgh-
6- ekx.kh o mRiknukr eksBh ok< o ?kV >kyh vlrkuk fdaer
d’kh Bjrs ;kps Li”Vhdj.k ukgh-
7- ekx.kh odzkyk fodqapu ;sbZyp vls ukgh-
8- cgqjk”Vªh; daiU;kaP;k o ns’k krhy uohu is<;kaP;k izos’kkps
Hk; vlrkuk fdaer d’kh Bjrs ;kps Li”Vhdj.k fodaqfpr
ekx.kh odz fl/nkarkr izkIr gksr ukghr-

ofjy izek.ks ckdnkj ekx.kh odz ;k fopkjkaoj fVdk
dj.;kr vlY;k rjh ;k ladYiusps egÙo deh gksr ukgh dkj.k]
izks- ckWeksy ;kaaP;k ers] fg ladYiuk vYikf/kdkjkrhy fdaer
rkBjrsps o vlax.ker vYikf/kdkjkps Li”Vhdj.k nsrs] gs fnlwu
;srs-

4v-14 lax.ker vYikf/kdkj (Collusive oligopoly):

tsOgk m|ksxkrhy m|ksxlaLFkke /;s fdaer] mRiknu vkf.k cktkj
foHkkx.kh ;kckcrhr lax.ker >kysys vlrs o R;k ckcr leku
/kksj.ks vk[kyh tkrkr rsOgk R; kyk lax.ker vlysyk vYikf/kdkj
Eg.krkr- ;ke/;s ,desdak’kh Li /kkZ ulrs] R;keqGs uQk okmRrstu feGrs- ,desdkaP;k lYY;kus d`rh d:u cktkjkrhy
vfuf’prrk ukgh’kh djrkr- dks.krhgh mRiknulaLFkk vU; munotes.in

Page 251

251mRiknulaLFkkP;k fgrkfo:/n d`rh d j h r u k g h - m R i k n u l a L F k k P k s
ijLij laxuer dks.kR;kgh uohu mRiknulaLFksyk m|ksxkr izos’k
dj.;kl eukbZ djrs- m|ksxlaLFkk ijLijkl lgdk;Z djrkr- i.k
dks.krhgh m|ksxlaLFkk lax.kerkrwu ckgsj iMwu Lora«; d`rh d:
‘kdrs- laxuer vYikf/kdkjkr dkVsZy o fdaer usr`ZRo gs nksu
izdkj fnlqu ;srkr-

1- dkVsZy (Cartel):
,dkp m|ksxkrhy Lora«; m| ksxlaLFkkaP;k la?kVusl dkVsZy
vls Eg.krkr- dkVsZyps izeq[k mfn~n”V; gs m|ksxkrhy
m|ksxlaLFkkaP;k ykHkke/;s ok< dj.ks gks;- dsanzhd`r dkVsZyP;k
fLFkrhr mRiknulaLFkk mRiknukph ek=k] fdaer fuf’prh] fodzh
i/nrh] uQk b- fu.kZ; mRikndkau h fuoMwu fnysY;k ,dk eaMGkdMs
fdaok la?kVusdMs nsrkr- O;kolkf; d f’kLrikyu gk dkVsZypk ew[;
vk/kkj vlrks- dsanzh;d`r dkVsZy P;k fLFkrhr fdaer fu/kkZj.k gksr
vlrkuk cktkjkrhy ,dw.k ekx.kh o d z g k m | k s x k r h y l j k l j h
izkIrh odzkus n’kZfoyk tkrks- nksU gh m|ksxlaLFkk fopkjkr ?ksrY;kuarj
nksUgh flekar [kpkZph vkMoh cs jht] la;qDr flekar [kpZ odz
n’kZfors- dkVsZyps ,dhd`r@d sanzhd`r dkVsZy o cktkj
ekx.kh@cktkj okVi dkVsZy vls izdkj iMrkr- mnk- isVªksfy;e
fu;kZrnkj ns’kkaps la?kVu-

v- ,dhd`r@dsanzhd`r dkVsZy (Centralized Cartel) :
dsanzhdj.k dkVsZy fLFkrh mRikn uis<;k mRiknukph ek=k] fdaer
fuf’prh] fodzh i/nrh] uQk bR; knh fu.kZ; mRikndkauh fuoMwu
fnysY;k ,dk eaMGkdMs fdaok la?kVu sdMs nsrkr- gh la?kVuk izR;sd
isuQk egÙke gksbZy ák n`”Vhus gh la?kVuk iz;Ru djhr vlrs-
;klkBh dsanzhd`r dkVsZy m|ksxkrh y mRiknu ek=spk vlk fu.kZ; ?ksrs
dh m|ksxkrhy loZ is<;kauk ,d f=ri.ks feG.kkjk uQk egRRke
jkghy- egÙke uQk Ogkok ;kdfjrk izR;sd isbrdkp fgLlk fnyk tkrks dh izR;sd isgk ,df=r lhekar izkIrhcjkscj jk ghy- v’kkizdkjs dsanzhd`r dkVsZy
,dw.k mRiknukph okV.kh] egÙke u¶ ;kps mfí”V; leksj Bsowu djr
vlrs- O;kkolkf;d f’kLrikyu gk ;k dkVsZypk eq[; vk/kkj
vkgs- tj dkgh is<;kauh f’kLrHkaxkl lq:okr dsyh rj dkVsZy
rqV.;kph Hkhrh vlrs- ák dfjrk e/;orhZ eaMGkus vR;ar n{krsus
o lko/kfxjhus fu.kZ; ?ks.ks vk o’;d vlrs- lkeqghd ykHk egÙke
gksbZy gs la?kVusps mfí”V; vlrs- is

Page 252

252,df=r lhekar izkIrh cjkscj jkgh y- ,ons.;kr ;srs-

vkd`rh % 4v-15

ojhy vkd`rh 4v-15 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^ v ; *
v{kkoj fdaer o [kpZ n ’ k Z f o y k v k g s - ^ v { k * v { k k o j m R i k n u
n’kZfoyk vkgs- vkd`rhr ljkljh izkIrh odz] flekar izkIrh odz]
ljkljh [kpZ odz] fn?kZdkyhu flekar [kpZ odz n’kZfoys vkgsr-

laxuer vYikf/kdkjke/;s m| ksxlaLFkk laxuer ?kMwu vk.krkr-
^vd* gh fdaer fuf’pr gksrs- ^vu* mRiknu gksrs] R;keqGs
m|ksxlaLFkkuk uQk feGrks-

c- cktkj okVi dkVsZy (Market sharing Cartel) :
ák fLFkrhr oLrwph fdaer fuf’prh dj.;kps dk;Z ,dk
la?kVusdMs fnysys vlrs- T;k fdaerhyk egÙke uQk feGsy
v’khp fdaer gh la?kVuk Bjfors - gh egÙke u¶;kph fuf’prh
,dkf/kdkjkrhy egÙke u¶;kP;k vVhizek.ksp Bjr vlrs- Eg.ktsp
T;k mRiknu ifj.kkekyk loZ is<; kapk ,df=r lhekar [kpZ gk
R;kaP;k ,df=r lhekar izkIrh cj kscj jkghy vlsp mRiknu ifjek.k
fuf’pr dj.;kr ;sbZy- ák egÙke uQk n’kZd mRiknu ifjek.kkyk
th ,dw.k fdaer vlsy rh fdae r is<;kauh fuf’pr djkoh vls
dkVsZy Bjfors- iajrq izR;{kkr cjsp nk mRiknukps okVi gs foHkkxh;
vFkok izkarh; rÙokaoj dsys tkrs- izR;sd isfodzh dj.;kckcr dkVsZy Lor% f’ kQkjl djrs- ;sFks lq/nk oLrwph
fdaer Bjfo.;kps dk;Z T;k la?k VusdMs fnys vlrs rh laLFkk
T;keqGs egÙke uQk feGsy v’ khp oLrwph fdaer Bjfors- munotes.in

Page 253

253Û vfydMhy o”kkZrhy dkVsZyps mnkgj.k (Cartels formed in
recent years) :
1- thoulÙos dkVsZy% csfYt;e] dWuM k] QzkUl] teZuh] usnjYkWaM]
fLoR>yWaM] la;qDr jkT; ¼1989 rs 1999½-
2- fcvj dkVsZy% usnjYkWaM ¼2007½-
3- dkp mRiknu dkVsZy% tiku] la;qDr jkT;]fczVu] QzkUl-
4- vkS”k/k mRiknu dkVsZy% esfDldks] dksyafc;k-
5- flesaV dkVsZy % vtsZaf Vuk ¼1989 rs 1999½-
6- vkS”k/ks]iksykn m|ksx dkVsZy % czk>hy-
7- baVjusV lsok o VsfyQksu lsaok % lkÅFk dksfj;k-
8- pkj gokbZ m|ksxlaLFkk %lkÅFk vkQzhdk ¼2004½-

2- fdaer usr`Ro (Price leadership) :
fdaer usr`Ro gs vYikf/kdkjkps ,d egÙokps oSf’k”V; vkgs-
fdaer usr`Ro Eg.kts ,dk m|ksxlaLFksus fdaer fuf’prhr iq?;ko;kpk o brj m|ksxlaLFkk R; k fdaerhpk fLodkj djrkr-

Û fdaer usr`Rokps Qk;ns (Advantages) :
1- fdaer ;q/n VkGys tkrs-
2- vfuf’prrk deh gksrs-
3- ijLijkoyacu vko’;d ulrs-
4- fodzh [kpZ deh ;srks-

Û xzghrs (Assumptions) :
1- m|ksxlaLFkkph la[;k deh vkgs-
2- m|ksxkr izos’kkl fucZa/k vkgsr-
3- oLrw vf/kd ,dftulh vkgsr-
4- m|ksxkrhy ekx.kh vyofpd vkgs-
5- m|ksxlaLFkk [kpZ leku vkgs-

Û fdaer usr`Rokps izdkj (Types/Kinds of pr ice leadership) :
1-deh mRiknu O;; vl.kkÚ;k m| ksxlaLFks}kjs fdaer usr`Ro (Low
cost firm price leadership) :
;k ckcrps foospu J.E.Hibdon ;kauh R;kaP;k ''Price and
welfare'' ;k xzaFkkr dsysys vkgs- cktkjisBsr brj m|ksxlaLFkkis{kk
deh mRiknu [kpZ vl.kkÚ;k m| ksxlaLFkk fdaer usr`Ro djr
vlrkr- ek= vYi [kpZ fdaer usR;kl vki.k Bjfor vlysyh munotes.in

Page 254

254fdaer mPPk fdaer O;olk;laLFks l dkgh izek.kkr uQk feGowu
nsbZy ;kaph [kk=h |koh ykxrs-

2-opZLo vl.kkÚ;k m|ksxl aLFks}kjs fdaer usr`Ro (Dominant
price leadership) :
vYikf/kdkjkr ,[kk|k m|ksxlaLFksph mRiknu ek=k vf/kd
vlrs- v’kk osGh brj m|ksxlaL Fkkph izfrdkjkRed fLFkrh Qkj
deh vlrs- Eg.kwu ekx.kh] mRiknu [kpZ b- ckcr ;k opZLo
vl.kkÚ;k fdaok m|ksxlaLFksus Bj foysyh fdaer rj m|ksxlaLFkk
fLodkjrkr o izR;sd m|ksxlaLFkk vkiys mRiknu Bjowu fnysY;k
fdaerh’kh twGowu ?ksrkr- opZLo/kk jh isBjfors o ygku is<;kauk R;k fu/kkZjhr fdaerhoj tsofodrk ;sbZy rsof’kYyd jkgrs rsofodr vlrs-

Û xzghrs (Assumptions) :
1- vYikf/kdkjh m|ksxkr ,d eksBh isvlrkr-
2- opZLo vl.kkjh eksBh is3- brj loZ ygku is<;k ‘kq/n Li/ksZizek.ks dk;Z djrkr-
4- R;kaps ekx.kh odz iw.kZ yofpd vlrkr-
5- opZLoh O;olk; laLFksl mRiknukpk ,dw.k ekx.kh odz ekghr
vkgs-
6- opZLoh O;olk; laLFksssl ygku O;olk; laLFksps flekar [kpZ
odz ekghr vkgsr-
7- opZLoh O;olk; laLFkk osxosx G;k fdaerhyk] ygku O;olk;
laLFkk oLrqaP;k fdrh iqjoBk dj rhy ;kapk vankt cka/kw ‘kdrs-

munotes.in

Page 255

255vkd`rh % 4v-16

ojhy vkd`rh 4v-16 o: u vls fnlqu ;srs dh] ^ v ; *
v{kkoj izkIrh o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu
n’kZfoyk vkgs- vkd`rhr opZLo vl ysyh gh isegRre uQk gksbZy vls mRiknu djrs- Eg.ktsp T;k mRiknukyk
lhekar [kpZ (MC) o lhekar izkIrh ijLijka’kh leku gksrhy- ,omRiknu Eg.kts larqyu mRiknu djrs- opZLo cl.kkÚ;k isBjfoysyh gh fdaer brj is<;k Lohdkjrkr o ák fdaerh’kh
vkiys mRiknu tqGowu ?ksrkr-

3-okrkoj.k funsZ’kd m|ksxlaLFkk}kjs fdaer usr`Ro (Barometric
price leadership) :
t s O g k , [ k k n h m | k s x l a L F k k l D rhus usr`Ro u xktfork loZ
m|ksxlaLFkkuk ekU; gksbZy v’kh fdaer fuf’pr d:u usr`Ro djhr
vlrs rsOgk v’kk m|ksxlaLFksyk funsZ’k m|ksxlaLFkk Eg.krkr-
m|ksxkP;k ekx.kh o iqjoB;kP;k fLFkrhr gks.kkÚ;k cnykauqlkj gh
funsZ’kd m|ksxlaLFkk fdaerhr cny djhr vlrs- v’kk ifjfLFkrhr
fdaer fuf’prh gh useD;k dks.kR;k rÙokuqlkj dsyh tkrs gs
lkaxrk ;s.ks dBh.k vkgs- dkj.k cktkjkrhy fLFkrh cnyr tkbZy
R;kuqlkj fdaer fuf’pr djr tkbZ y- fdaer usr`Ro gs dks.krhgh
isfuf’pr djr vlrs-
munotes.in

Page 256

2564-vkdzed fdaok fiGo.kwd dj.kkjs fdaer usr`Ro (Exploitative
or Aggressive price leadership) :
vYikf/kdkjkP;k v’kk cktkjisBsr ,[kknh eksBh izHkkoh
m|ksxlaLFkk vkdzed i/nrhus fdaer /kksj.k Bjfors- ;ke/;s brj
m|ksxlaLFkkps fgrlaca/k lqjf{kr jkgrkr fdaok ukgh ;kpk fopkj
djr ukgh o brj m|ksxlaLFkkuk m|ksxkr jkg.;kP;k xjtsiksVh v’kk
izdkjps usr`Ro ukbyk>kus ekU; djkos ykxrs o R;kizek.ks vkiyh
fdaer o mRiknu /kksj.k Bjokos ykxr s- ;k ifjfLFkrhr cgq/kk Qkjp
ygku m|ksxlaLFkkps vfLrRop /kksD; kr ;srs- Eg.kwu ;k izdkjP;k
fdaer usr`Rokl vkdzed rFkk fiGo .kwd dj.kkjs fdaer usr`Ro vls
uko fnys tkrs-

Ûfdaer usr`Rokph e;kZnk (Limitations of pr ice leadership) :
1-deh fdaerhyk ygku m|ksxlaLFkk cktkjkr fVdko /k: ‘kdr
ukgh-
2-tkghjkr o izpkjkpk ek xZ voyafcyk tkrks-
3-xSj fdaer Li/ksZps vfLro vlrs- mnk- loyrh ns.ks] xq.koÙkk
ok4-oLrw foHksnhdj.kkpk ekxZ voyafcyk tkrks-
5-fdaer usr`Ro dj.kkÚ;k m|ksxlaLFk sl vkiY;k /kksj.kkps vuq;k;h]
m|ksxlaLFksoj dk; ifj.kke gksb Zy o R;kaP;k izfrdzh;k dk;
vlrhy ;kpk usedk vankt dj.ks vo?kM vlrs-
6-dkgh osGsl fdaer usr`Ro dj .kkÚ;k m|ksxlaLFksus vuq;k;h
laLFkkauk vkoM.kkj ukgh] brdh fdaer BsoY;kl] vuq;k;h
m|ksxlaLFkk m?kM vkOgku u nsrk vkiY;k fdaerh deh d:
ykxrkr-
7-mRiknu [kpkZrhy eksB;k Qjdk eqGs fdaer usr`Rokr vMp.kh
;sÅ ‘kdrs-
8-fdaer usr`Ro dj.kkÚ;k m|ksxlaLFksus fdaer Qkjp vf/kd
BsoY;kl R;k m|ksxkr uO;k m|ksxlaLFkk ;srhy] uO;k
m|ksxlaLFkk tqU;k m|ksxlaLFksp s fdaer usr`Ro ekur ukgh-
9-fdaer usr`Ùo fn?kZdkGki;Zar fVdowu jkgr ukgh-

munotes.in

Page 257

257ÛvYikf/kdkjkrhy fdaer usr`Rokps mnkgj.k (Examples of price
leadership in oligopoly market) :
rDrk % 4v-2
vYikf/kdkjkrhy fdaer usr`Rokps mnkgj.k
v-
dz- oLrw@lsaok fdaer usr`Ro dj.kkjh
m|ksxlaLFkk
1- vkWuykbZu fodzhO;oLFkk&Hkkjr v W e s > k W u ] L u W i M h y ] f ¶ y i d k V Z
2- vkWuykbZu
fodzhO;oLFkk&la;qDr jkT; okWyekVZ
3- iksykn m|ksx Lksy] fVLdks
4- QkLV QwM eWDMWkuYM~t
5- LoLr vkf.k vkd”kZd QfuZpj v k b f d ; k @ L o n s ’ k Q f u Z p j
6- dkj m|ksx Tkujy ekVlZ
7- dkj m|ksx&Hkkjr Ekk:rh lq>qdh
8- ‘khr is; dksdk&dksyk] isIlh

4v-15 [ksG fl/nkar gh eqyHkwr ladYiuk (Basic concept
of game theory) :

lw{e vFkZ’kkL=kP;k vH;klkl |qr fl/nkarkps egÙo
vuU;lk/kkj.k vkgs- 1920 P;k n’kdkr loZizFke |qr@[ksG
fl/nkar ekaMyk xsyk- tsOgku U;weu o vksLdj ekWxsULVªu
(Neumann and Morgenstern) ;kauh lu 1940 uarj ''Theory of
game and economic behaviour'' ;k iqLrdkr [ksG fl/nkar
ekaMyk- [ksG fl/nkar gs ,d xh .kr ra= vkgs- vYikf/kdkjkrhy
izfrekus fofo/k mfí”Vkuqlkj ek aMyh tkrkr- uQk o fodzh egÙke
dj.ks gs mfí”V; vlrs- R;akuh vYikf/kdkjh fdaer fuf’prhpk
izz’u lksMfo.;klkBh |qqr@[ksG fl /nkarkpk okij dsyk- uarjP;k
dkGkr vkWLokuZ] :fcuLVkbZu] ek VhZu ‘kqfcd bR;knhauh ;k
foospukr egÙokps ;ksxnku fnys vkgs-|qqr@[ksG fl/nkarkr izfrLi/khZ
okijr vlysY;k ;qDrhps vusd izdkj vkgsr- |qr fl/nkarkpk
vFkZ’kkL=] O;kolkf;d iz’kklu] lekt’kkL=] jkT;’kkL= oxSjsr
okij dsyk tkrks- |qr fl/nkark us f}fodzrkf/kdkj] vYikf/kdkj]
f}i{kh; eDrsnkjh leL;sP;k ck crhr fujlu ‘kks/k.;kpk iz;Ru
okLi/kZd is<;kps vfLro gh ifj.kkedkjd vlrs- |qr@[ksGkps nksu
izdkj iMrkr-
munotes.in

Page 258

2581- uk&uQk uk&rksVk |qr (Zero sum game) :
; k e / ; s , d k l a L F k s p k > k y s y k uQk gk nqlÚ;k iskysyk
rksVk leku vlrks] FkksMD;kr ,dk isnqlÚ;k is2- uQk&rksVk |qr ( Non-zero sum game) :
; k e / ; s n k s U g h g h l a L F k k u k u Q k g k s Å ‘ k d r k s f d a o k n k s U g h g h l a L F k k
rksV;ke/;s tkÅ ‘kdrkr- ;k izdkjP;k |qrkr ldkjkRed u
udkjkRed |qr fnlwu ;srks-

Û |qr@[ksG fl/nkarkrhy ladYiuk (Basic concepts of game
theory) :
1- [ksGkMw (Player) :
|qrkrhy fu.kZ; ?ks.kkjh isEg.krkr- vYikf/kdkjh cktkjkr izR;sd mRiknuisvlrs-

2- O;wg (Strategies) :
| |qrkrhy [ksGkMwuh miyC/k Ik;kZ;kiSdh] fuoMysY;k
fu.kZ;kaph lk[kGh Eg.ktsp O;wg gks;- voyacysyh O;wgjpuk gh
fdrh lksih vFkok fDy”V vlsy gs [ksGkMwaph ,dw.k la[;k]
[ksGkps Lo:Ik bR;knh oj voyacwu vlsy-

3- ykHk (Returns) :
|qr [ksGkP;k ‘ksoVh [ksGkrhy izR;sd [ksGkMwyk feGkysyk
fuOoG ijrkok Eg.ktsp ykHk gks; - vYikf/kdkjh cktkjkr izR;sd
[ksGkMw is
4- lgdkjkpk |qr (Co-operative Game) :
;k izdkjP;k |qrkr izR;sd [ksGkMw gs ,desdkaps Li/kZd
vlys rjh lq/nk R;kaP;kr lgdk;k ZP;k ek/;ekrwu leku O;wgjpuk
fuf’pr gksÅ ‘kdrs- FkksMD;kr ;k izdkjkr R;kaP;kr /kksj.kfo”k;d
ppkZ fdaok nsok.k&?ks ok.k ‘kD; vlrs-

5- vlgdkjkpk |qr (Non-cooperative Game) :
tj |qrkrhy [ksGkMw gs ,d esdka’kh /kksj.kfo”k;d
nsok.k&?ksok.k djr ulrhy fd aok vU; [ksGkMw’kh dlysgh
lgdk;Z u djrk Lor%ph O;wgjpuk fuf’pr djr vlsy rj R;kl
vlgdkjkpk |qr vls Eg.krkr- munotes.in

Page 259

259Û [ksG fl/nkarkrhy xzghrs (Assumptions) :
1- is2- ,dkpk uQk ok3- |qr@[ksGhoj uQk voyacwu vlrks-

Û [ksG fl/nkarkP;k e;kZnk (Limitations) :
1- ,dk la;kstdkl vkiY;k loZ ;qD;ka ps Kku iw.kZi.ks d:u ?ks.ks
vo?kM vlrs] rj nqlÚ;kP;k ;qDR ;kaph ekghrh R;kgwu dfB.k
vlY;kus fl/nkarkP;k okijkr vMp.k ;srs-
2- rhu fdaok pkj is<;kaP;k ckcr hr vlyssys foÜys”k.k vf/kd
dfB.k gksrs-
3- |qr@[ksGhoj uQk voyacwu vlrks-
4- [ksG fl/nkar lksI;k Lo:ikrhy vYikf/kdkjkr mi;qDr Bjrks]
fDyLV vYikf/kdkjkl rs mi;qDr Bjr ukgh-
5- izR;sd mRiknu isvkiyh fLFkrh lq/kkj.;kpk iz;Ru djr vlrs-
6- vokLro xzghrs fnlwu ;srkr-
7- e;kZnhr ekghrhpk vk/kkj ?ksryk tkrks-

4v-16 fu.kZ;izdzh;slkB hph [ksG fl/nkarkrhy
fo’ys”k.kkRed O;wgjpuk (Analysing strategic decision using
game theory concepts of game theory) :

vYikf/kdkj O;olk;laLFksl miyC/k vlysY;k rhu izfl/n
O;wgjpuk e/;s fdaerhr ok< dj .ks] tkfgjkrhr ok< dj.ks]
mRiknukP;k xq.koÙksr cny dj.ks ;kapk lekos’k gksrks- [ksG
fl/nkarkrhy eq[; fo’ys”k.kkRed O;qgjpuk iq
1- izHkkoh O;wgjpuk lerksy (Dominant strategy
equilibrium) :
[ksG fl/nkarkrhy fofHkUUk ladYiuse/khy ,d egÙokph
ladYiuk Eg.kwu ^^izHkkoh O;wgjpuk lerksy** ;k ladYiusdMs
ikfgys tkrs- ;k O;wgjpusr Li/kZd dks.krh uhrh@/kksj.k jkcforks-
;kapk fopkj dsyk tkr ukgh- izHkkoh O;wgjpuk lerksykps nksu
izdkj iMrkr-
munotes.in

Page 260

260v-dkVsdksji.ks izHkkoh O;wgjpuk %
gh laadYiuk Li/kZdkl vf/k d mi;qDr vlrs- ;k O;wgjpusr
Li/kZd dks.krh uhrh@/kksj.k jkcfor ks- ;kapk fopkj dsyk tkr ukgh-
;k O;wgjpusr tkLrhr tkLr mi;ksfxrk feGfo.;kpk iz;Ru
mRiknuis
c-{kh.k izHkkoh O;wgjpuk %
gh O;wgjpuk Li/kZdkauk leku mi;ksfxrk fuekZ.k d:u nsr
vlrs- dkgh Li/kZd [ksGh ;k vf /kd izHkkoh vlrkr- gh ladYiuk
brj O;wgjpusis{kk deh mi;qDr vlrs-

izHkkoh O;wgjpuk lerksykr L i / k Z d t k s I k ; Z a r i z H k k o h
O;wgjpuk lerksyki;Zar iksgpr ukgh] rksi;Zar rks Lor%ph
O;wgjpuk r;kj djr ukgh- tsOgk nksUgh Li/kZd lgerh&lgerh
n’kZforkr] rsOgk R;kl izHkkoh O; wgjpuk lerksy Eg.krkr- izHkkoh
O;wgjpuk lerksy gk iWjsVksP;k egRRke lerksykis{kk osxGk vkgs-
dks.krhgh izHkkoh O;wgjpuk gh uW’kyk lerksy vlrs] i.k uW’k
lerksy gs izHkkoh O;wgjpuk lerksy ulrkr- dkVsdksj izHkkoh
O;wgjpuk lerksy] dksBsgh gh loZ lkekU;i.ks okijyh tkrs-
;ke/;s Li/kZdkl oxG.;kpk iz;Ru dsyk tkrks- i.k {kh.k izHkkoh
O;wgjpusr Li/kZdkal oxG.;k r leL;k fuek Z.k gksrs-

2- [ksG fl/nkarkrhy nksu fHkUUk fyaxh ¼L=h o iq:”k½ ylksMo.kwd (Battle of the Sexes):
Battle of sexes gh ladYiuk izFker% R. Duncan Luce o
Howard Raina ;kauh lu 1957 e/;s R;kaP;k ''Introduction
and critical survey'' ;k iqLrdkr ekaMyh-

[ksG fl/nkarkrhy gh ,d egÙokph ladYiuk vkgs- gh
ladYiuk vls LIk”V djrs dh] vkiY;k lgdk;kZl vki.k tj
lgerh n’kZoyh rj R;kaPkk Qk;n k gksÅ ‘kdrks- vkf.k >kysyk
Qk;nk nks?kkalkBh izHkkoh o pk axyk vlsy- gh ladYiuk iqrDrk}kjs vf/kd Li”V djrk ;sbZy-

munotes.in

Page 261

261rDrk % 4v-3
nksu fHkUUk fyaxh ¼L=h o iq:”k½ y vuqtk
U k k ” V k / k k o . k s
U k k ” V k 2 ] 1 0 ] 0

vfudsr /kko.ks 0] 0 1] 2

ojhy rDrk 4v-3 o:u vls fnlwu ;srs dh] vuqtk gh
L=h /kko.ks ;k xks”Vhauk izk/kkU; ns r vlrs vkf.k vfudsr /kko.ksis{kk
uk”Vk ;k xks”Vhayk izk/kkU; nsrks- tj nks?kkauh lqV~VhP;k fnolke/;s
R;kauk vkoM.kkÚ;k xks”Vhayk izk/kkU; fnyk rj nks?ks ,d= ;sÅ
‘kdr ukgh R;keqGs R;kapk dks.kk ykgh Qk;nk gks.kkj ukgh]¼0]0½-
;k fBdk.kh uW’kpk lerksy fl/n gks.kkj ukgh- i.k tsOgk vuqtkus
vfudsr cjkscj uk”Vk djk;yk tk;ps Bjfoys rj nks?kkauk R;k
fdz;spk Qk;nk gksbZy]¼2]1½- gk uW’kpk lerksy vlsy- rlsp
vfudsrus lqV~VhP;k fno’kh vuqtk cjkscj /kkok;yk tk;ps Bjfoys
rj nks?kkauk R;k fdz;spk Qk;nk gksbZy]¼1]2½- ;k fBdk.kh lq/nk
uW’kpk lerksy fl/n gksbZy-

FkksMD;kr vls lkaxrk ;sbZy dh] vki.k tj vkiY;k
lgdk;kZl lgerh n’kZfoyh rj lokZauk Qk;nk gksr vlrks- o tj
lgerh ukgh n’kZfoyh rj nks?kkaps gh uqdlku gks.;kph ‘kD;rk
fuekZ.k gksrs-

3- uW’kpk lerksy (Nash equilibrium) :
|qr@[ksGkrhy ,d vfr’k; egÙokph ladYiuk Eg.kwu
uW’kP;k lerksykdMs ikfgys tkrs-i zfrLi/khZ isvlrkuk] ,[kk|k isfu.kZ;kaph lk[kGh Eg.ktsp uW’kpk lerksy gks;- uW’kpk lerksy
};kf/kdkj ladYiuk Li”V djrks- nk su m|ksx mRiknu o fdaerhe/;s
dlk lerksy lk/krkr gs uW’kpk lerksykr LIk”V dsys tkrs- tkWu
uW’k gs vesjhdsrhy xf.kr raK gksr s- R;kauk lu 1994 pk ukscsy
ikfjrksf”kd HksVyk- uW’k lerksy g h [ k s G f l / n k a r k r h y e w y H k w r
ladYiuk vkgs- gh ladYiuk lekt ’kkL=krhy vankt cka/k.;klkBh
mi;qDr Bjrs- uW’kpk lerksy [kkyhy mnkgj.kkP;k lkákus Li”V
djrk ;sbZy-

munotes.in

Page 262

262rDrk % 4v-4
uW’kpk lerksy
[ksGkMw 2
L k g d k ; Z L k g d k ; Z
ukgh
L k g d k ; Z 2 ] 2 0 ] 3

[ksGkMw 1 Lkgdk;Z ukgh 3] 0 1] 1

ojhy rDrk 4v-4 o:u vls fnlwu ;srs dh] nksu
izfrLi/khZ vlrkuk tj ,dkus lgdk ;Z dsys vkf.k nqlÚ;kus lgdk;Z
djk;ps ukdkjys rj tks lgdk;Z djr ukgh- R;kykp Qk;nk
gksbZy] ¼0]3½¼3]0½- vkf.k tj nks?kkauh lgdk;Z djk;psp ukgh
vls Bjfoys rj nks?kkauk Qk;nk gk sbZy i.k rks deh izfrpk vlsy]
¼1]1½ tj nks?kkauh ,desdkauk lgdk ;Z djk;ps Bjfoys rj nks?kkauk
Qk;nk gksbZy vkf.k gk Qk;nk tk Lr@vf/kd izfrpk Eg.kts ¼2]2½
,o
ÛuW’kpk lerksykps egÙo (Importance of Nash equilibrium) :
nksu izfrLi/khZe/;s lerksy dlk lk/kyk tkbZ y gs vki.kkal
uW’kP;k lerksykrwu fnlsy- tsOgk };kf/kdkjkr nksu izfrLi/khZ
,desdkauk laHkkO; uhrh@/kksj.k [ksGr vlrkr o fu.kZ; ?ksr
vlrkr- rsOgk nks?kkauh uW’kP;k le rksykizek.ks mRiknu o fdaerhP;k
ckcrhr lgdk;Z n’kZfoys rj nk s?kkauk tkLrhpk Qk;nk feGsy vls
uW’kP;k lerksykrwu fnlrs- m|ks xlaLFkk lerksykrwu ckgsj tkÅ
‘kdr ukgh-

4v-17 dS|kph dksaMh gh ladYiuk Li”V djk- (Prisoner’s
Dilemma) :
dS|kph dksaMh gh ladYiuk vYikf/kdkjkrhy m|ksxlaLFksP;k
okx.kwdhps Li”Vhdj.k dj.;kl mi;ksxh iMrs- vYikf/kdkjkr
izfrLi/;kZPkh okx.kwd egÙokph vlrs- [ksGhe/;s fdaerhrhy cny]
[kpZ] tkfgjkr ;kapk lekos’k gksr ks- m|ksxlaLFkk LokFkhZi.ks o
lgdk;kZus dlk fu.kZ; ?ksrs gs dS |kph dksaMhrwu Li”V gkrs- [ksG
fl/nkarkrhy egÙokph ladYiuk Eg.kwu dS|kph dksaMh ;k
ladYiusdMs ikfgys tkrs- nksu Li/kZd vlrkuk vkiY;k leksjP;k
Li/kZdk’kh lgdk;Z djkos dh Li /kkZ djkoh ;k e/khy fu.kZ;
?ks.;kP;k n`”Vhus dS|kph dksaMh gh ladYiuk egÙokph vkgs- gh
ladYiuk ykHk o rksV;kps eksteki dj.;klkBh izHkkoh vkgs- gh munotes.in

Page 263

263ladYiuk O;olk;kr o jktfd; {ks= kr okijyh tkrs- gh ladYiuk
Merril flood, Melvin Dresher Albert ;kauh ekaMyh-

dS|kph dksaMh gh ladY iuk vls lkaxrs dh] izR;sdkyk
vfuf’prrsP;k fLFkrhr fu.kZ; ?; kok ykxrks- dkj.k nqljk dlk
fu.kZ; ?ksrks- gs R;kyk ekfgr ul rs- R;keqGs izR;sdkyk Lora=i.ks
fu.kZ; ?;kok ykxrks- nksu Li/ kZd vlrkuk Li/kkZ dj.;kis{kk
lgdk;Z dsysys usgehp pkaxys vlrs- QDr Lo% fgr ikfgys rj
vusd vMp.kh fuekZ.k gksr tk rhy] i.k tj lgdk;kZpk fopkj
dsyk rj lokZapk Qk;nk gksÅ ‘kdr ks- gh ladYiuk okVk?kkVh e/khy
cny Li”V djrs- gh ladYiuk iqLi”V dsyh vkgs-

mnk- ,dk cWadsP;k pksjh@njksMk laca/kh nksu dS|kauk vVd
dsyh tkrs vkf.k rs nksUgh dS nh osxosxG;k [kksyhe/;s Bsoys
tkrkr- vkf.k R;kauk dcwyh ns.;kl lkafxrys tkrs-

rDrk % 4v-5
dS|kph dksaMh
dSnh 2
d c w y d c w y ; s r
ukgh
d c w y 5 o ” k s Z ] 5 o ” k Z s 1 0 o ” k s Z ] 1 o ” k Z
dSnh
1 dcwy ;sr ukgh 1 o”kZ ] 10o”kZs 2 o”ksZ ] 2 o”kZs

ojhy rDrk 4v-5 o:u vls fnlwu ;srs dh] letk nksUgh
dS|kuh pksjh dsY;kps dcwy dsys rj nks?kkauk 5 o”ksZ ltk gksbZy-
letk] ^dSnh1* gk pksjh dsY; kps dcwy djr ukgh o rsOgk
^dSnh2* pksjh dsY;kps dcwy djrks] rsOgk ^dSnh1* yk 1 o”kZ ltk
o ^dSnh2* yk 10 o”ksZ ltk gk sbZy- letk] ^dSnh1* gk pksjh
dsY;kps dcwy djrks o rsOgk ^d Snh2* pksjh dsY;kps dcwy djr
ukgh] rsOgk ^dSnh1* yk 10 o”ks Z ltk o ^dSnh2* yk 1 o”kZ ltk
gksbZy- letk nksUgh dS|kuh pksj h dsY;kps dcwy dsys ukgh rj
nks?kkauk 2 o”ksZ ltk gksbZy- ,dkyk gks.kkjk rq:axokl gk nqlÚ;kP;k
fu.kZ;koj voyacwu vlrks- v’kk if jfLFkrhr izR;sdt.k LokFkkZus
okxwu Lor%P;k Qk;|kpk fu.kZ; ?ksr vlrks- vfuf’prrsP;k
ifjfLFkrhr dks.kgh /kksdknk;d fu.kZ; fLodkjr ukgh- nqlÚ;kP;k
Qk;|kpk fopkj djr ukghr- vfuf ’prhrrsP;k ifjfLFkrhr usgeh
okbZVkrwu Lo%rkP;k Qk;|kpk fu.kZ; ?ksryk tkrks- munotes.in

Page 264

264Û vYikf/kdkj cktkjkrhy okx. kwd vkf.k dS|kph dkSMh %
vYikf/kdkjkrhy dkVsZy izfrekuke/;s dS|kph dksaMh izfrekukpk
okij dsyk tkrks- cktkjkr nksu m|ksxlaLFkk vkgsr- R;k vkiyk
dkVsZy la?k cuorkr vkf.k fodzh o mRiknu djrkr- R;kaP;kleksj
iq1- ,desdkauk lgdk;Z d:u djkjkr BjY;kizek.ks fdaer Bjowu
uQk feGfo.ks-
2- ,desdka’kh Li/kkZ d:u oS;fDr dfjR;k tkLrhr tkLr uQk
feGfo.ks-
3- nks?kkauhgh ,desdkauk lgdk;Z dsys ukgh rj lax.ker rqVsy
vkf.k uQk deh gksbZy-

dS|kph dksaMh izfrekuke/;s nksu m|ksx laLFkkae/;s osxosxGs Ik;kZ;
vlrkr vkf.k R;krwu R;k fuoM djrkr- gs Ik;kZ; iqvlrkr-
rDrk % 4v-6
vY ikf/kdkj cktkjkrhy okx.kwd vkf.k
dS|kph dkSMh
m|ksxlaLFkk 2
L k g d k ; Z u k g h L k g d k ; Z
Lkgdk;Z
ukgh 5 yk[k ]5yk[k 2 yk[k ]25yk[k
m|ksxlaLFkk
1 Lkgdk;Z 25yk[k] 2yk[k 15yk[k] 15yk[k

ojhy rDrk 4v-6 o:u vls fnlwu ;srs dh] letk nksUgh
m|ksxlaLFkkuh ,desdkauk lgdk;Z ds ys ukgh rj nks?kkauk izR;sdh 5
yk[k feGrhy- letk] ^m|ksxlaL Fkk1* gh lgdk;Z djrs vkf.k
^m|ksxlaLFkk2* lgdk;Z djr ukgh rj ] rsOgk ^m|ksxlaLFkk1* yk 25
yk[k o ^m|ksxlaLFkk2* yk ] 2 yk[k feGrhy- letk]
^m|ksxlaLFkk1* gh lgdk;Z djr ukgh vkf.k ^m|ksxlaLFkk2* lgdk;Z
djrs rsOgk] ^m|ksxlaLFkk1* yk 2 yk[k o ^m|ksxlaLFkk2* yk 25
yk[k feGrhy- i.k tj] letk nksUgh m|ksxlaLFkkuh ,desdkauk
lgdk;Z dsys rj nks?kkauk izR;sdh 15 yk[k feGrhy- lgdk;Z
dj.ks gs nksUgh m|ksxlaLFkkP;k Q k ; | k p s v l s y ] gs ;k fBdk.kh
fnlwu ;srs- vYikf/kdkj cktkjkrhy okx.kwd vkf.k dS|kph dkSMh
gh ladYiuk vkd`rh}kjs vf/kd Li”V gksbZy-
munotes.in

Page 265

265vkd`rh % 4v-17

ojhy vkd`rh 4v-17 o: u vls fnlwu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu n’kZfoyk
vkgs- vYikf/kdkjkr nks?kkaP;k lgdk;kZus mRiknu okfdaer fLFkj Bsowu feGkysyk uQk nks?kkae/;s okVwu ?ksryk tkrks-
dS|kph dksaMh o:u vls fnlwu ;srs dh] tsOgk Li/kZd ,desdkauk
lgdk;Z djrkr] rsOgk R;krwu ykHk izkIr djrkr- lgdk;kZus R;kauk
vf/kd Qk;nk izkIr gksrks ] gs ;k fBdk.kh fnlrs-

4v-18 lkjka’k (Summary) :

viw.kZ Li/ksZrhy eDrsnkjh ;qqDr Li/ksZe/;s mRikndkaph la[;k
iw.kZ Li/ksZ brdh ulrs- eDrsnkjh;q Dr Li/ksZr oLrwHksn fnlwu ;srks-
eDrsnkjh;qqDr Li/kkZ Eg.kts izR; {k O;ogkjkl vuqHkokl ;s.kkjh
cktkjisB gks;- vYikf/kdkjke/;s vYi fodzsrs vlrkr- R;kaph
la[;k 2 is{kk tkLr o 10 is{kk deh vlrs- };kf/kdkje/;s nksu
fodzrs vlrkr- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vfrjhDr {kerk] leqg
lerksy] fodzh [kpZ] oLrwHksn@mRikn u foHksnhdj.k ;k lkj[kh xq.k
oSf’k”V;s fnlqu ;srkr- };kf/kdkjk r dquksZ izfreku vf/kd izHkkoh
Bjys vkgs- vlax.ker vYikf/kdkj kr fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk
fnlwu ;srs o lax.ker vYikf/kdkjkr dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k
ladYiuk ikgko;kl feGrkr- vYikf/kdkjkr [ksG fl/nkarkpk okij
vf/kd izHkkoh Bjyk vkgs- fo’ks”kr% [ksG fl/nkarkrhy dS|kph
dksaMh gh ladYiuk vYikf/kdkjkrhy fu.kZ; izdzzh;sr egÙoiw.kZ
Bjyh vkgs] gs fnlqu ;srs-
munotes.in

Page 266

2664v-19 iz’u (Questions) :

1- eDrsnkjh;qDr Li/ksZph vFkZ] O; k[;k o oSf’k”;s LIk”V djk-
2- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu LIk”V djk-
3- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vf rfjDr {kerk Li”V djk-
4- };kf/kdkjkpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s letwu ?ks.ks-
5- vYikf/kdkjkpk vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s Li”V djk-
6- vlax.ker vYikf/kdkj k rhy fdaer ;q/n o fdaer
rkBjrk@ckdnkj ekx.kh odz ladYiuk Li”V djk-
7- lax.ker vYikf/kdkjkrhy dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k
ladYiuk Li”V djk-
8- [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr ladYiuk Li”V djk-
9- fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy fo’ys”k.kkRed
O;wgjpuk Li”V djk-
10-dS|kph dksaMh gh ladYiuk Li”V djk-
11-fVik fygk-
1- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok-
2- leqg lerksy-
3- fodzh [kpZ-
4- oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k-
5- dquksZ izfreku-
6- lax.ker vYikf/kdkj o vlax.k er vYikf/kdkj ;kae/khy
Qjd-

munotes.in